Małpy Starego Świata zasiedlają tereny Afryki i Azji. Są one okreś­lane jako małpy wąskonose, a ich ewolucja i rozprzestrzenianie się zaczęły się stosunkowo niedawno.

 

Tak jak człowiek, małpy Starego Świata mają chwytne kończyny. Spłaszczone paznokcie na palcach rąk i nóg zastąpiły pazury, które miały pradawne naczelne, a bardzo czułe opuszki niesłychanie ruchliwych palców umożliwiają wy­konywanie wielu bardzo delikatnych czynności. Tak jak w przypadku dłoni człowieka, kciuk małpy jest zwrócony przeciwnie w stosunku do pozosta­łych palców. Taka budowa dłoni zapewnia im mocne i precyzyjne chwytanie przedmiotów.

Małpy mają bardzo dobry wzrok, który odgry­wa u nich większą rolę niż węch. Potrafią dosko­nale odróżniać barwy. Ich oczy są skierowane do przodu, więc widzą stereoskopowo i mogą dzięki temu bardzo dokładnie oceniać wzrokiem dystans. Cecha ta ma zasadnicze znaczenie dla gatunków nadrzewnych, takich jak na przykład mangaby i koczkodany.

Wysoka jest też inteligencja małp. U współczes­nych gatunków można zauważyć początki myśle­^ Samica makaka z młodym. Makaki występują w południowej i środkowej Azji. Mają ciężką budowę ciała i masę do 13 kilogramów. Makaki mają na pośladkach nieowłosione pola twardej skóry, które pojawiają się po osiągnięciu dojrzałości płciowej i mają czerwonawą barwę.

 

 

^ Dziwacznie wyglądające nosacze występują tylko na Borneo. Dorosłe samce mają duże nosy, które są ważną cechą płciową. W sezonie rozrodczym samice wybierają samców o największych nosach. Samice mają mniejsze nosy niż samce, ale i tak dużo większe niż u innych gatunków.

nia. Potrafią one przetwarzać dosyć skomplikowane informacje, dokonywać subtelnych porównań i po­dejmować ważne decyzje, dzięki którym ich grupy mogą przystosować się do zmian w środowisku. Makaki i langury na przykład nauczyły się żyć w pobliżu siedzib ludzkich i nawet wykorzystują tę sytuację, aby bez strachu plądrować zapasy żyw­ności i kraść jedzenie.

Życie rodzinne

Małpy Starego Świata wykształciły rozmaite formy zachowań społecznych. Kilka gatunków to zwie­rzęta monogamiczne (mają tylko jednego partnera), ale większość z nich żyje w grupach, w których seksualny dostęp do samic jest określony przez sta­tus osobnika. W niektórych przypadkach tylko je­den samiec-dominant monopolizuje grupę wszyst­kich samic (poligynia haremowa), w innych zaś tylko kilka dorosłych samców może się rozmna­żać (poligynia grupowa).

Wielkość grupy jest bardzo różna. Langury mo­gą żyć pojedynczo (samce) albo skupiać się w stada liczące nawet do 120 osobników. Wiele gatunków pawianów żyje w stadach liczących po kilkadzie­siąt, kilkaset osobników, wśród których występu­je podział na mniejsze grupy. Pawiany anubisy mogą tworzyć stada liczące nawet i 200 sztuk. Duk z Kambodży jest małpą żyjącą przeważnie w pa­rach, którym może towarzyszyć potomstwo. U wie­lu gatunków spotyka się jednopłciowe stada skła­dające się przeważnie z młodocianych lub nie posiadających swego haremu dorosłych samców.

Rezusy żyją w dużych stadach liczących do około 80 osobników, które są podzielone na mniej­sze grupy skupione wokół samicy o najwyższym statusie. Ranga w grupie jest bardzo ważna dla rezusów i często dochodzi pomiędzy nimi do walk o zmianę hierarchii w stadzie.

Sprawy toalety

Wzajemne czyszczenie sobie futra i opieka nad małym potomstwem są bardzo ważnymi czynno­ściami, które pomagają scalać grupę małp. Kiedy jedna małpa czyści futro drugiej, o wyższej pozy­cji w stadzie, nawiązuje się pomiędzy nimi przy­jacielska znajomość i tym samym czyścicielka pod­wyższa swoją rangę w stadzie. Małpy czynnie „podlizują się" przywódcom w grupie i w ten spo­sób zmniejsza się poziom agresji.

Czyszczenie futra młodym osobnikom jest czyn­nością, którą pozostawia się matkom lub bliskim krewnym. Ciekawe jest to, że czyszczenie sierści noworodków przez samce u niektórych makaków z Tajwanu może mieć wielorakie znaczenie socjal­ne. Zajmując bardzo małe skaliste terytorium, stare samce makaków normalnie są wobec siebie bar­dzo agresywne. Wydaje się, że pielęgnowanie ma­łych je uspokaja i osłabia agresję, co jest korzyst­ne dla całej grupy. Pożyczając, a nawet wykradając od karmiących matek potomstwo stare samce pie­lęgnują je i przekazują sobie jak zabawkę. Gry­masami twarzy i pokazywaniem zębów w trakcie tej czynności okazują swoją aprobatę i bawią się z małym, podnosząc je za jedną nogę do góry. Przy pobieżnej obserwacji nie wydawałoby się, że takie traktowanie małego jest dla niego czymś dobrym, jednak dzięki temu stare samce stają się wobec niego bardziej przyjazne i będą go broniły przed napastnikami. W czasie takiej zabawy zmniejsza się też poziom agresji pomiędzy samcami i kształ­tują się przyjazne więzi pomiędzy samcem domi­nantem a młodszymi samcami. Jest to podstawowy warunek utrzymania harmonii stada.

 

 

 

 

 

 

 

A Gatunki z grupy koczkodanów mają charakterystycznie wyglądające głowy. Pokazane tutaj to< >koczkodan sowi;koczkodan nadobny;werweta;koczkodan białowargi;koczkodan grzywiasty. Niewiele wiadomopłaszczowego

ma wydłużony pysk

i chociaż jest

dużą małpą,

ma bardzo

smukłą sylwetkę.

Gatunek ten

występuje na

terenach skalistych

od Senegalu

po Somalię

i południową Arabię.

 

 

▼ Mały makak w objęciach swojej matki czuje się bezpiecznie i poznaje swoje ciało, bawiąc się rękoma i stopami tak, jak to robią ludzkie dzieci. Samice małp zwierzokształtnych z Afryki i Azji zazwyczaj rodzą jedno młode -czasami też dwojaczki. W zależności od gatunku ciąża trwa od 140 do 220 dni.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Porozumiewanie się

Małpy porozumiewają się ze sobą za pomocą róż­norodnych sygnałów wokalnych i wizualnych. Postawa ciała, w zależności od statusu osobnika w grupie, zazwyczaj wskazuje uległość lub do­minację. Małpa przybierająca „nieodpowiednią" postawę jest automatycznie uważana za osobnika, który wyzywa innych do walki o wyższy status. U gatunków prowadzących nadrzewny tryb życia, takich jak koczkodany, uzupełnieniem języka ciała są rysunki ubarwienia okolicy twarzowej. Jasne barwy na głowie, ogonie, udach i genitaliach prze­kazują informacje, tak jak geometryczne sygnali­zatory. W ten sposób małpy mają zawsze pełną informację o kondycji seksualnej, statusie i zamia­rach osobników, wśród których żyją.

Komunikacja głosowa również odgrywa ważną rolę. Cercopithecus aethiops ma szczególnie boga­ty repertuar głosów. Na ssaki te polują orły z po­wietrza, lamparty na ziemi i węże na drzewach. W wyniku tego werwety wykształciły różne głosy ostrzegawcze wykorzystywane w zależności od rodzaju zauważonego drapieżnika. Kiedy zauwa­żą orła, wydają przerywane, niskie chrząknięcia informując członków stada, aby opuścili wierz­chołki drzew. Głosem alarmowym na lamparta jest seria krótkich, głośnych wołań i słysząc je, małpy uciekają na drzewa. Kiedy usłyszą przenikliwy gwizd informujący o zauważeniu węża, rozgląda­ją się bojaźliwie i stając na kończynach tylnych, dokładnie sprawdzają okolicę.

Małpy uczą się zachowań socjalnych. Młode osobniki muszą opanować sposoby porozumie­wania się tak ciałem, jak i głosem, aby móc funk­cjonować prawidłowo jako osobniki dojrzałe w grupie. Nagrania głosów koczkodanów wska­zują, że dźwięki wydawane przez stare osobniki rozwijają się z „mowy niemowlęcej" młodych. Język dźwięków pełni kluczową rolę w ewolucji

 

 

 

 

 

^ Cza km a {Papio ursinus) występuje na południu Afryki. Pawiany są małpami naziemnymi, a ich masa ciała dochodzi do 50 kg. Jednym z ich wrogów jest lampart.

 

▼ Mandryla można łatwo rozpoznać po jego dziwacznym wyglądzie pyska. U dorosłego samca „twarz" jest szkarłatna i jasnoniebieska. Jaskrawo ubarwiony tył ciała nie jest pokryty sierścią. Samice tego gatunku są mniej kolorowe i mają tylko niebieskawe pola po bokach głowy. Mandryle żyją w lasach równikowych zachodniej Afryki, a większość czasu przebywają na ziemi, poszukując pokarmu.

 

 

 

 

 

nowych gatunków. Różnice w postawach ciała, mimice twarzy, barwnym rysunku ciała i głosie doprowadzają do powstania wśród grup różnych ..dialektów", które dzięki takiej odrębności mogą zacząć się unikać. Kiedy przestaną się ze sobą krzy­żować, zrobią pierwszy krok na drodze ku powsta­niu nowego gatunku.

Język ciata

Małpi język ciała może być mylący, ponieważ na pierwszy rzut oka wydaje się. że ma on wyłącznie znaczenie płciowe, podczas gdy tak nie jest. Za­równo samiec jak i samica mogą wystawiać swe pośladki w kierunku samca dominanta, tak jakby zapraszały do kopulacji. Gest ten nie ma jednak takiego znaczenia, gdyż jest on zwykłym sygna­łem wyrażającym zadowolenie i pokojowe nasta­wienie. W odpowiedzi samiec dominant może wspiąć się na takiego osobnika i udawać kopulację. Jest to z jego strony znak akceptacji oferowanej mu podległości.

Różnorodna mimika małp jest wyrazem uczuć i zamiarów. Pokazywanie zębów połączone z pisz­czeniem wyraża stan silnej irytacji, ale inne sygna­ły, takie jak na przykład wydęcie warg. mają bar­dziej subtelny charakter. Tego rodzaju mimika twarzy charakteryzuje często młode osobniki, które chcą, aby matka je podniosła i nakarmiła. Mlas­kanie wyraża życzliwość i brak wrogości, a szczę­kanie zębami jest demonstracją przyjacielskiego i uległego nastawienia.

Małpy Starego Świata zjadają różnorodne owo­ce . liście, pędy i pąki - wszystko to, co jest dostęp­ne w najbliższym otoczeniu. Czasami ich pokar­mem stają się owady i jaja ptaków. Mangaby preferują owoce, ale mogą poświęcać mnóstwo czasu na poszukiwanie owadów i jako jedyne wśród małp Starego Świata mają zwyczaj zdzie­rania kory z drzew. Małpy takie jak langury i rezu­sy żyją często w pobliżu siedzib ludzkich, gdzie żywią się na polach uprawnych, wyrządzając rol­nikom poważne szkody.

Dżelady są niezwykłymi małpami, gdyż ich głównym pokarmem są trawy. Gatunek ten był kie­dyś pospolity w całej Afryce, a obecnie występu­je tylko w Górach Simian w Etiopii. Małpy te widu­je się, jak skupione w dużych stadach, siedząc na ziemi, zbierają liście traw lub ogołacają kłosy z na­sion. Ich kończyny przednie są przystosowane do takiego zbierania pokarmu, gdyż mają silne palce, którymi w wkopują też korzonki.

Dieta małp liściożernych zasadniczo składa się z liści. W przeciwieństwie do owoców i nasion, liście są dostępne przez cały rok, mogą być więc cały czas wykorzystywane jako pokarm. Stare liście mogą być niestrawne lub nawet trujące, gdyż zawierają duże ilości celulozy i innych, często szko­dliwych, substancji. Gerezy posiadają więc obszer­ne żołądki, w których następuje fermentacja celu­lozy przy udziale bakterii rozkładających ten wielocukier. Bakterie spełniają dwie ważne funk­cje: rozkładają celulozę i neutralizują wiele rodza­jów toksyn. Dzięki nim gerezy mogą zjadać po­karm, który jest niejadalny dla innych zwierząt.

Grupa koczkodanów

Werwety należą do grupy koczkodanów i są typo­wymi małpami kontynentu afrykańskiego. Zwykle występują w zaroślach akacjowych nad brzegami rzek i są jedynym gatunkiem spośród koczkoda­nów spotykanym regularnie na sawannie. Patas -inny gatunek koczkodana - także dość często wystę­puje w pobliżu kęp akacjowych. Ma on dłuższe kończyny, które przystosowują go do naziemnego trybu życia. Z powodu nieco odmiennej budowy patas należy do innego rodzaju niż większość gatunków koczkodanów. Chociaż jest większy, unika konfrontacji z werwetami.

Inne gatunki koczkodanów zamieszkują lasy. W bogatych środowiskach może żyć obok siebie kilka gatunków koczkodanów, które dzielą się za­sobami pokarmu. W lasach Gabonu, na przykład, żyją stada koczkodanów składające się z różnych gatunków, w skład których wchodzą między inny­mi koczkodany białonose i koczkodany białowar-gie. Najmniejszy gatunek spośród wszystkich małp Starego Świata - talapoin - żyje wśród bagnistych lasów środkowej części Afryki zachodniej.

Nosacz zasiedla lasy mangrowe i lasy w pobli­żu rzek na indonezyjskiej wyspie Borneo. Ponieważ są one często zalewane, małpa ta potrafi dobrze pływać. Samce są dwa razy większe niż samice i mają wielkie, zwisające nosy. Wielkość nosa przy­ciąga uwagę samic, gdyż jest oznaką wieku i siły samca. Samice wolały kojarzyć się z samcami o dużych nosach i ponieważ ta cecha była fawo­ryzowana w procesie doboru naturalnego, nosy samców nosaczy stawały się coraz większe.

 

 

 

 

▼ Rodzina rezusów. Rezusy żywią się owo­cami, nasionami i liśćmi. Przebywają pojedyn­czo albo w stadach liczących do 35 osobni­ków. Rezusy są małpami naziemnymi, ale śpią na drzewach.

 

WAŻNIEJSZE FAKTY

 

Mafpy zwierzokształtne Starego Świata należą do rzędu Primates i rodziny Cercopithecidae. Są ich 82 gatunki zebrane w 14 rodzajach i dwóch podrodzinach. Wielkość: od głowy do nasady ogona od 34 cm (talapoin) do 70 cm (mandryl)

W podrodzinie Cercopithecinae jest 45 gatunków należących do ośmiu rodzajów. Wśród nich: Werweta (Cercopithecus aethiops) Patas (Erythrocebus patas)

W podrodzinie Colobinae jest 37 gatunków należących do sześciu rodzajów. Wśród nich: Nosacz (Nasalis lawatus)

Hulman (Presbytis entellus)

 

 

 

 

 

A Pawian zielony pielęgnujący sierść innego osobnika w Parku Narodowym Amboseli w Ke­nii. Usuwanie pasożytów jest czynnością o cha­rakterze socjalnym. Samiec dominant jest czę­ściej pielęgnowany niż inne osobniki w grupie.

Jeszcze inną dziwaczną cechą nosacza jest wiel­ki brzuch. Ponieważ gleba na Borneo jest kiepska i rośliny nie mają dużej wartości odżywczej, nosa-cze mają w żołądku komory fermentacyjne, w któ­rych żyją bakterie rozkładające celulozę i neutra­lizujące toksyny.

Behawior nosaczy

Stary samiec nosacza włada haremem liczącym do ośmiu samic i ich młodych. W ciągu dnia osobni­ki z takiej grupy razem żerują, a na noc łączą się z innymi grupami w większe stada noclegowe i śpią na drzewach porastających brzegi rzek. Gdy za­pada zmierzch, kilkadziesiąt samców zaczyna wy­dawać w bezładny sposób dziwne głosy - popisu­jąc się przed swoimi samicami i innymi samcami.

Samce, które posiadają haremy, przeganiają inne samce, nawet swoich synów, którzy skupiają się w duże grupy. Kiedy dojrzeją, samce zaczynają czynić starania o samice i najczęściej walczą ze starymi samcami, aby przejąć ich haremy. Kiedy nowy samiec staje się władcą haremu, pierwszą rzeczą jaką robi jest zabicie wszystkich potomków swego poprzednika. Pozbawione młodych samice stają się natychmiast gotowe do zapłodnienia i w ten sposób powstaje nowa dynastia. Jeśli sami­cy nie spodoba się przybysz, opuszcza ona harem i przyłącza się do innej grupy. Czasami młode mat­ki w celu uchronienia potomstwa przed niechyb­ną śmiercią ze strony nowego samca uciekają z haremu i przyłączają się do grup młodocianych samców, które fizycznie są zbyt słabe, aby zrobić im krzywdę.

Pawiany pfaszczowe

Pawiany płaszczowe, nazywane inaczej anubisa­mi, żyją w stadach liczących kilkaset osobników.

 

 

 

 

 

 

A Werwety (Cercopithecus aethiops) wystę­pują na większości obszaru Afryki na południe od Sahary, chociaż nie spotyka się ich w cen­tralnych rejonach południa kontynentu. Ten gatunek małp ma bogaty repertuar głosów ostrzegawczych.

^ Semnopithecus chstatus z podrodziny Colobinae jest gatunkiem terytorialnym i bar­dzo gwałtownie broni swojego obszaru przed wszystkimi intruzami.

Samce pawianów płaszczowych, niemal dwukrot­nie większe od samic, posiadają na karku i barkach gęstą sierść, tworzącą grzywę. Samice i młode samce grzywy takiej nie posiadają, od dorosłych samców różnią się także kolorem brązowym sier­ści. Są to niezmiernie agresywne małpy, ale rela­cje pomiędzy poszczególnymi grupami są wysoce uporządkowane. Chociaż grupę rodzinną stanowi harem, któremu przewodzi jeden dorosły samiec, to jest ona podzielona na mniejsze klany, których członkami są krewni. W takim systemie socjalnym decydujące znaczenie odgrywa stopień pokrewień­stwa pomiędzy osobnikami w grupie. Samce z tego samego klanu współpracują ze sobą przy odpę­dzaniu intruzów i wymieniają się samicami. Przez całe swe dorosłe życie samce należą tylko do jed­nego klanu, natomiast samice często przechodzą z jednego haremu do drugiego.

Samce pawianów płaszczowych są bardzo agre­sywne w relacjach z samicami ze swoich haremów, potrząsają nimi, a nawet gryzą je, gdy są z nich nie­zadowoleni. Jednakże samice nie są całkowicie bezbronne. Jeżeli nie podoba się im samiec domi­nant, delikatnie zachęcają inne samce do napaści

Czy wiesz, że...< >Kiedy samiec mandryla albo pawiana otwiera szeroko pysk, jakby ziewając, ozna­cza to, że straszy inne osobniki z grupy, gdyż prezentuje wielkość swoich kfów.Jeśli samica langura jest seksualnie igno­rowana przez samca, może go ona pobić, wyrywając mu sierść.Legenda głosi, że jak długo na Gibraltarze będą żyć makaki magoty, tak długo będzie on należał do Wielkiej Brytanii. Makaki są tam więc niezagrożone, gdyż opiekę nad nimi sprawuje armia, natomiast ich popula­cje marokańskie i algierskie zmniejszają obecnie swą liczebność.Samce wielu gatunków mają czerwone prącia i jasnoniebieskie worki mosznowe, które pokazują, gdy chcą odpędzić rywali­zujące z nimi inne grupy samców. Skóra na pysku mandryli ma podobne barwy.Jeśli samice niektórych małp są trzyma­ne w niewoli i nie są kryte, to ich narządy rodne stają się bardziej obrzmiałe i bardziej jaskrawo ubarwione niż u samic żyjących na wolności.

 

 

 

 

 

na ich harem i do jego przejęcia. W czasie takich potyczek pomiędzy samcami samice mają okazję do ucieczki z jednej grupy do drugiej.

Lojalni partnerzy

Chociaż społeczność pawianów płaszczowych jest często pełna przemocy, więź pomiędzy samcem i samicą może być bardzo silna. Samce innych gatunków wykazują zainteresowanie płcią odmien­ną tylko, gdy samice są w okresie płodnym, na­tomiast u pawianów płaszczowych związek samca z samicą może trwać latami. Ta więź jest oparta nie tylko na popędzie płciowym, ponieważ trwa ona także przez cały okres ciąży.

Osiągając dojrzałość, młody samiec pawiana rozgląda się za samicami i stara się założyć swój własny harem. Konfrontacja z dorosłym samcem jest bardzo niebezpieczna, tak więc „młodzieniec" zaprzyjaźnia się z jeszcze niedojrzałymi płciowo samicami ze swojego klanu. Takie zachowanie nie prowokuje samca dominanta i młody samiec może zwabić dorastającą samicę i przekonać ją do opusz­czenia matki i pójścia za nim. Kiedy ona dojrzeje, stanie się jego pierwszą samicą.

Związki z cztowiekiem

Ssaki naczelne odgrywały wielką rolę jako zwie­rzęta laboratoryjne używane do doświadczeń w czasie badań medycznych. Rezusy i ludzie mają we krwi ten sam czynnik Rh. Kiedy kobieta mają­ca krew Rh minus ma dziecko z mężczyzną o krwi Rh plus, jej kolejne ciąże mogą, w skrajnych przy­padkach, być poronione. Jest tak dlatego, że prze­ciwciała z krwi matki atakują czerwone ciałka krwi dziecka, jeśli odziedziczyło ono po ojcu czynnik Rh. Jednakże jeśli taki konflikt rozpozna się w cza­sie ciąży, można ocalić życie dziecka przez poda­nie odpowiednich białek otrzymanych z krwi rezu­sów. Efektem tego jest stłumienie formowania się przeciwciał we krwi matki.

Potrzeba wytworzenia lekarstw na wiele cho­rób takich jak na przykład AIDS, doprowadziła do tego, że w wielu instytutach medycznych wzrosło zapotrzebowanie na małpy do celów badawczych. Spotkało się to z krytyką ze strony opinii publicz­nej. Pomimo że doświadczenia na zwierzętach muszą być jeszcze niestety prowadzone, procedu­ry badawcze są dla nich bolesne i stresujące, a wiele badań tego rodzaju, co jest bardzo przykre, jest źle zaplanowanych lub całkowicie niepotrzebnych.

 

Jl Makak japoński jest największym gatun­kiem makaka. Jest najdalej na północ wystę­pującą małpą. Makaki japońskie lubią w zimie kąpać się w gorących źródłach.

^ Mała werweta będzie pod opieką matki przez rok, aż do momentu przyjścia na świat kolejnego potomka tej samicy.

Pod naciskiem opinii publicznej warunki zapew­nione zwierzętom w laboratoriach polepszyły się i istnieje system licencjonowania tego rodzaju badań, aby móc zachować kontrolę nad stanem liczebnym małp używanych do doświadczeń, Obecnie istnieją ścisłe regulacje postępowania z małpami, których zdrowie, a nawet życie ma być poświęcone dla zdrowia człowieka.

W Indiach hulmany są świętymi małpami hin­duizmu. Hindusi wierzą, że są one żywymi wciele­niami boga Hanumana, który oparzył swoją twarz i ręce, kiedy ukradł mango. Wtorek jest wśród wy­znawców dniem Hanumana i tego dnia Hindusi udają się do świątyń, aby jak nakazuje tradycja zanieść pokarm czczonym zwierzętom. Buddyści nie prześladują langurów, chociaż małpy te więk­szość swego pokarmu zdobywają na polach upraw­nych, a niektóre ich grupy, które wprowadziły się do miast, kradną jedzenie z domów i sklepów.

Ochrona

Lasy tropikalne są niszczone w tak zastraszającym tempie, że większość gatunków małp leśnych jesl zagrożona. Pod toporem padają szczególnie lasy azjatyckie, gdzie rośnie wiele cennych handlowe gatunków drzew. Mimo to ludzie, którym nieobo­jętny jest los naszej planety mogą coś zrobić, aby ochronić te cenne drzewostany. Rośliny oprócz mahoni bardzo szybko tam rosną i następuje natu­ralna odnowa lasu. Zakładanie plantacji gatunków drzew handlowo cennych może być sposobem pogodzenia interesów przemysłowców i ekologów Małpom też wyjdzie to na dobre.

 

 

 

 

 

364

 

 

patrz także

 

 

Zwierzęta i rośliny 96 - MAŁPY NOWEGO ŚWIATA Zwierzęta i rośliny 98 - GORYLE

 

 

Mafpy Nowego Świata

 

 

 

 

 

 

 

Zagrożone lasy tropikalne Amery­ki Południowej są ostoją ponad 50 gatunków małp. Przedstawiciele różnych gatunków skaczą po tych samych drzewach i w różny sposób dzielą się zasobami pokarmowymi, jakie oferuje im dzika puszcza.

 

T

ropikalne lasy deszczowe są typowym śro­dowiskiem występowania małp na terenie Nowego Świata, chociaż pewne ich gatun­ki można spotkać także w kilku innych miejscach. Marmozety zamieszkują także lasy galeriowe, które porastają brzegi rzek. strumieni i starorzeczy,a tak­że małe zadrzewienia, będące wyspami w morzu terenów trawiastych. Kapucynki mogą żyć na suchych obszarach, a także w wilgotnych lasach deszczowych, od nizin po tereny sięgające do wysokości 2500 metrów n. p. m. Małpy nocne -ponocnice - występują w wielu częściach A Południowej, w tym także na obszarach suchych lasów w Paragwaju i Argentynie.

Życie rodzinne

Drobne, przypominające wyglądem wiewiórki mar­mozety i tamaryny są gatunkami niezwykłymi wśród naczelnych, jako że prowadzą monogamicz-ny tryb życia. Żyją one w grupach rodzinnych skła­dających się z pary rozrodczej i ich potomstw a. W większych stadach, liczących do 15 osobników, dorosłe samice - córki z poprzednich miotów - nie przystępują do rozrodu, a tylko matka-dominantka. Uważa się. że wydzielina zapachowa gruczołów dominującej ^amicy hamuje instynkty rozrodcze samic Uporządkowanych.

Zadowalają się one rolą ciotek, które pomaga­ją wychować samicy młode, i korzystają na tym, g'lyż nabywają doświadczenia zw iązanego z opie­ką nad potomstwem. Umiejętności te przydadzą sięrim. kiedy same założą własne terytorium : .azystąpią do rozrodu. U większości gatunków

 

4

 

 

 

 

 

Al Miko czarny należy do rodziny Callitrichidae, do której należą też marmozety i tamaryny. Jako jedyny przedstawiciel swego rodzaju miko żyje w gęstych lasach górnego dorzecza Amazonki.

 

^ Młoda sajmiri wiewiórcza [Saimirí sciureus) jest noszona na grzbiecie przez ojca lub matkę.

 

samica z każdej rodziny rodzi dwójkę młodych, które nie są identyczne. U miko czarnego w grupie mogą rozmnażać się dwie samice, jednak każda z nich rodzi tylko jedno młode.

Ojciec także zajmuje się opieką nad najmłod­szym potomstwem, nosząc je i karmiąc owadami oraz innymi smacznymi kąskami. Młode marmo­zety przez pierwsze dwa tygodnie życia są nie­zdarne, jednak szybko uczą się poruszać po gałę­ziach i zdobywać pokarm. Spędzają one wiele czasu na gonitwach, zapasach i zabawie z innymi członkami rodziny. Mając dwa miesiące, kiedy ich matka przygotowuje się do kolejnego porodu, są już całkowicie niezależne. Samice rozrodcze o ugruntowanym statusie socjalnym mogą rodzić dwójkę młodych co pięć miesięcy i wykazują o wiele wyższą potencjalną rozrodczość niż jaki­kolwiek inny przedstawiciel naczelnych.

Życie rodzinne poszczególnych gatunków z gru­py Cebidae jest bardzo zróżnicowane. Większość

 

 

 

 

 

Podczas pory deszczowej rzeki w Ameryce Po­łudniowej występują z brzegów i zalewają tysiące hektarów. W tym czasie tylko zwierzęta prowadzą­ce nadrzewny tryb życia mogą przeżyć, gdyż nie­mal przez pięć miesięcy w roku niemożliwe jest poruszanie się po ziemi.

Największe gatunki z rodziny Cebidae - kapu­cynki, wyjce, czepiaki i wemiaki - różnią się tym od swych kuzynów ze Starego Świata, że mają chwytne ogony. Ten cenny narząd działa jak piąta kończyna i umożliwia małpom chwytanie się gałę­zi i uwolnienie palców, które można wykorzystać do zbierania pokarmu. Ogon czepiaka czarnorę-kiego jest na tyle silny, że może utrzymać ciężar całego zwierzęcia.

Barwa i kamuflaż

Marmozety i tamaryny posiadają nadzwyczaj deli­katną, jedwabistą sierść i długie ogony. Ich ciała są ozdobione rozmaitymi grzywami, kryzami, wą­sami i frędzlami. Te piękne przydatki są ważnymi w skaźnikami statusu i płci osobnika, a ponadto są wykorzystywane do przybierania póz odstraszają­cych, kiedy małpy chcą przegonić zbliżające się do nich osobniki z innych grup. Marmozety i tama­ryny zjadają duże ilości owoców, kwiatów i nek­taru, spijają także sok roślin. Przynajmniej jedną

 

 

 

 

 

 

 

 

gatunków o małych rozmiarach ciała - takich jak ponocnice, titi i saki - to gatunki monogamiczne. Para rozrodcza tworzy trzon grupy rodzinnej, a po­między samcem i samicą występuje silna więź emocjonalna. Ich agresja jest skierowana głównie w stronę dorosłych osobników, które nie są człon­kami rodziny.

W przeciwieństwie do nich sajmiri są poliga­miczne i żyją w wielkich grupach składających się z 30-40 osobników, poruszających się po obsza­rze 15-30 hektarów. Kilka dorosłych samców może pomyślnie koegzystować na obrzeżach stada przez większość roku, jednak w okresie rozrodczym dochodzi między nimi do zaciekłych walk o prawo dostępu do samic. Samice sajmiri mogą kopulować w swym krótkim okresie płodnym z kilkoma sam­cami. Zwiększa to genetyczne zróżnicowanie grupy, a ich młode w jednym miocie mogą być potomstwem różnych ojców.

Młode osobniki sajmiri są ciekawe świata i lubią się bawić. Przez pierwszy miesiąc życia są noszo­ne na grzbietach matek, później same poznają oto­czenie i uczą się, jak zbierać i obierać owoce, jak chwytać przelatujące owady i skakać po gałęziach tak, aby nie spaść. Bawiąc się, małe sajmiri uczą się biegać i skakać z gałęzi na gałąź. Walki na niby, po­jedynki, zapasy, podskoki i uniki pomagają im przygotować się do obrony przed drapieżnikami.

Język małp jest skomplikowaną mieszaniną określonych póz, min, nawoływań i postaw. Na­śladując dorosłe osobniki, najmłodsi członkowie grupy poznają jej zwyczaje, szlaki codziennych wędrówek w poszukiwaniu pokarmu, lokalizację wodopojów i położenie owocujących drzew w określonych porach roku. Ponadto zabawa wy­kształca ważne więzi socjalne w obrębie grupy, które mogą utrzymywać się przez całe życie.

Większość gatunków o większych rozmiarach ciała w rodzinie Cebidae to także zwierzęta poliga- = miczne, jednak zwykle żyją one w mniejszych sta- g dach. Wyjce i kapucynki czasami żyją w haremach. % w których jeden samiec zapewnia sobie wyłącz- g

m

► Zwinny akrobata wełniak szary [Lagothrix § lagotricha) jest popularnym zwierzęciem czę- o5 sto trzymanym w zoo. Małpa ta używa swego | chwytnego ogona jak piątej kończyny. 3

A ► U góry: dwa saki szare (Pithecia albicans) i z prawej saki białolicy [Pithecia pithecia). Sa­ki zaliczane są do jednych z najlepszych akro-batów wśród małp Nowego Świata i spędzają większość czasu wysoko w koronach drzew.

ność dostępu do kilku samic, lecz ich życie spo­łeczne jest dość zmienne. Czasami mogą tworzyć stada liczące do 20 osobników, wśród których jest kilka samców, jak ma to miejsce u saki brodatego i mariki, skład liczebny grupy może też być płyn­ny i zależny od dostępności pokarmu. Chociaż takie grupy są w komplecie tylko przez kilka tygodni w roku. to jednak wszyscy członkowie stada roz­poznają się bez przeszkód.

Nadrzewne życie

Małpy Nowego Świata spędzają więcej czasu na drzewach niż ich kuzyni ze Starego Świata. Nie­które gatunki schodzą na ziemię dla zabawy albo czasami poszukują tam pokarmu. Inne po ziemi dostają się do oddalonych, samotnych drzew owo­cujących, jednak Callitńchidcie i Cebidae spędzają o wiele więcej czasu wśród konarów drzew.

 

 

 

 

 

Czy wiesz, że...< >Kapucynki są zaliczane do najbardziej inteligentnych przedstawicieli rzędu ssa­ków naczelnych.Najrzadziej występującą małpą Nowego Świata jest marmozeta lwia.Dawniej uważano (całkowicie niesłusz­nie), że marmozety i tamaryny roznoszą żółtą febrę i malarię.W Boliwii, Panamie i Gujanie Francus­kiej do dzisiaj można chwytać i wywozić marmozety oraz tamaryny. Matpy te są po­wszechnie wykorzystywane do ekspery­mentów medycznych.Ponocnice są jedynymi na świecie mał­pami nocnymi.Wycie wyjców jest najgłośniejszym gło­sem wydawanym przez jakiekolwiek zwie­rzę na świecie.

 

 

 

 

niż one orientują się w położeniu owocujących drzew. Dla tych małp najszybszym sposobem znalezienia pokarmu jest obserwowanie, gdzie miejscowe kapucynki żerują, i podążanie za nimi. W ten sposób kapucynki staja, >ię przewodnikami sajmiri. Jest to korzystne także dla drugiej strony, gdyż bystrookie sajmiri ostrzegają kapucyn - d niebezpieczeństwem, ponieważ szybciej dostrze­gają zbliżające się drapieżniki.

Wrogowie

Na małpy polują liczne gatunki ptaków drapież­nych. Jastrzębie i orły z Ameryki Środkowej i Po-tudniowej polują zarówno na młode małpy, jak i na osobniki dorosłe. Małpy są prawie wyłącznym

► Tamaryna dwubarwna (Saguinus bicolor bicolor) ma ciemną głowę, białą kryzę i ramio­na. Jest jednym z trzech gatunków tamaryn, które żyją poza Amazonią.

▼ Szkielet tamaryny. Aby zwierzę mogło sprawnie poruszać się wysoko wśród gałęzi drzew, ma ono wysmukłe i lekkie kości; długie palce kończyn przednich i tylnych pozwalają na bezpieczne chodzenie po drzewach.

dziesiątych naszego stulecia setki tych małp legal­nie sprzedawano za granicę. Niestety. handel nimi na mniejszą skalę trwa do dzisiaj, pomimo przepi­sów prawnych, jakie zostały wprowadzone w celu ochron\ zagrożonych populacji.

W Brazylii marmozety lwie są czasami zabija­ne dla mięsa, pomimo że gatunek ten w stanie dzi­kim jest zagrożony całkowitą zagładą. Nieliczna populacja marmozet lwich żyje w nadmorskich sacfa położonych wzdłuż południowej strony ścia rzeki Rio Sao Joao. jednakże jest ona ska­zana na zagładę, gdyż teren ten został wyznaczo­ny pod zabudowę.

W jedynej naturalnej ostoi marmozet lwich -w rezerw acie Poco d' Anta - na powierzchni 5000 ha lasu, znajdującego się zaledwie 130 kilometrów od Rio de Janeiro, żyje od 75 do 100 tych rzadkich małp. Obszar rezerwatu obejmuje resztki środo-w iska lasów atlantyckich we wschodniej Brazylii. Jednak oprócz tego że las jest przedzielony linią kolejową i drogą oraz tego, że nierzadkie są tutaj

▼ Tamaryna grzywiasta [Saguinus oedipus) jest bardziej mięsożerna niż inne małpy Nowego Świata. Swą ofiarę - mysz lub ptaka -zabija ugryzieniem w głowę.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

od nich marmozety złotogrzbiete. Pomiędzy rokiem 1905 a 1970,nie zaobserwowano żadnego osobni­ka z tej grupy, jednakże ostatnie odkrycia wskazu­ją na istnienie dwóch małych populacji liczących mniej niż sto osobników, które żyją w oddzielnych rezerwatach leśnych.

Rozmnażanie w niewoli

Zanik naturalnych środowisk jest tak duży, że jedy­ną nadzieją na utrzymanie rzadkich gatunków małp jest rozmnażanie ich w niewoli. W ośrodku hodow­lanym w Brazylii żyje mała kolonia dwóch pod-gatunków marmozety lwiej, a w Stanach Zjedno­czonych w niewoli wychowano około trzystu marmozet lwich.

Istnieje nadzieja, że rozmnażanie w niewoli mo­że doprowadzić do reintrodukcji gatunku, jednak­że, co jest sprawą oczywistą, zależy to przede wszystkim od tego, czy będą istniały odpowiednie środowiska leśne. Sukcesem zakończyło się wy­puszczenie małej grupy marmozet lwich do rezer­w atu Poco d' Anta. Małpom tym założono nadajniki radiowe, za pomocą których grupa przyrodników ze Smithsonian Institute, WWF i brazylijskiej fede­ralnej agencji ochrony środowiska Ibama śledzi ich zwyczaje. Dokłada się wszelkich starań, aby ochro­nić ten gatunek, jednak Poco d'Anta jest zbyt małym rezerwatem, aby utrzymała się w nim licz­na populacja marmozet lwich.

▼ Ustiti [Callithrix penicillata). która ma błyszczącą, ciemną sierść, należy do rodziny Callitrichidae, skupiającej najbardziej efek­townie wyglądające małpy Nowego Świata.

 

 

 

 

 

 

JL Zagrożone wyginięciem marmozety Iwie (Leontopithecus rosalia), chociaż mają łagod­ny wygląd, to jednak mogą być niezmiernie agresywne w stosunku do intruzów. Dorosłe osobniki tej samej płci czasami walczą ze sobą na śmierć.

przypadki kłusownictwa, to w dodatku rezerwato­wa zagraża tama, która w krótkim czasie stanie się przyczyną zatopienia jego niemałej części. Kurczący się obszar bytowania i ingerencja czło­wieka ograniczają przemieszczanie się marmozet, toteż nie dochodzi do krzyżowania się osobników należących do różnych grup rodzinnych i popula­cja tamtejsza staje się coraz słabsza.

W bardziej rozwiniętym stanie Sao Paulo na południu Brazylii żyją jeszcze bardziej zagrożone

WAŻNIEJSZE FAKTY

Wszystkie małpy Nowego Świata należą do rzędu Primates. Istnieją dwie rodziny: Callitrichidae - marmozety i tamaryny, 21 gatunków zgrupowanych w pięciu

rodzajach. Wśród gatunków: marmozeta lwia, miko czarny i ustiti. Cehidae - płaksowate. 30 gatunków zgrupowanych w 11 rodza­jach. Wśród gatunków: kapucynki, cze-piaki, wyjce, wełniaki, saki i uakari. Wielkość: Od rozmiarów pigmejki, której długość głowy i tułowia wynosi 17,5 cm a ogona 19 cm do wełniaka, którego długość głowy i tułowia dochodzi do 63 cm, a ogona 74 cm. Masa: Pigmejka -120 gramów, wełniak - ponad 12 kg.

 

 

370

 

 

patrz także

 

 

Zwierzęta i rośliny 95 - MAŁPY STAREGO ŚWIATA

 

 

 

 

 

trzecią czasu spędzają jednak na polowaniu na małe zwierzęta, takie jak pajęczaki, owady, żaby, jasz­czurki i ślimaki, których poszukują w różnego rodzaju zakamarkach i kępach roślinności. Za pomocą swoich długich rąk i palców marmozety lwie wyciągają zdobycz z ukrycia, odłupując ka­wałki gnijącej kory i obmacując wnętrza dziupli. Nie jedzą liści, ale lubią gryźć soczyste pędy.

Większość tamaryn i marmozet odwiedza co­dziennie ponad jedną trzecią obszaru swego tery­torium -jest to kilkukilometrowa podróż. Wielkość terytorium żerowiskowego jest zależna od gatun­ku małpy i zasobów pokarmowych środowiska. Każda grupa rodzinna zaznacza granice swego tery­torium, pozostawiając ślady zapachowe, i broni go zaciekle przed innymi stadami. Zwierzęta głośno wołają, przybierają odstraszający w ygląd i odgania­ją intruzów. Marmozety posiadają w yraźne, białe

► Tak jak wszystkie czepiaki. czepiak czar-noręki (Are/es geoffroyi) ma chwytny ogon i długie ramiona, dzięki czemu może bardzo zwinnie poruszać się wśród gałęzi drzew.

 

 

 

 

 

genitalia i pokazując je swym rywalom, starają sięich odstraszyć. Innym sposobem jest stroszeniesierści na ciele i ogonie. Lizanie u tamaryn jestoznaką dezaprobaty, a u marmozety lwiej stawia-nie grz                  ezwaniem do w alki.

Pigmejki żywią się raczej żywicami niż owo­cami. W surowym środowisku północno-wschod­niej i centralnej Brazylii ustiti i marmozety pospo­lite mogą przetrwać okresy braku o w oców, żywiąc się wyłącznie wydzielinami roślin. Ponieważ te sa­me rodzaje żywic mają zasadnicze znaczenie dla przetrwania wszystkich gatunków marmozet, mał­py te nie mogą dzielić się ze sobą zasobami po­karmu, tak jak inne gatunki małp z Now ego Świata, i wzajemnie się unikają. O wiele większe kapu-cynki poszukują pokarmu, czyli owadów i dojrza­łych owoców. wśród warstwy podszytu i koron

^ ▼ Wyjce należą do najgłośniejszych ssa­ków. Wyjce rude {Alouatta seniculus) żywią się głównie świeżymi, młodymi liśćmi i owocami. Nowy samiec, który zaczyna przewodzić gru­pie, często na początku zabija całe potom­stwo samic ze swego haremu, którego ojcem był jego poprzednik.

drzew. Ponadto zjadają także ślimaki, małe krę­gowce i rabują gniazda ptaków . kradnąc jaja.

Sukces wyjców

Najczęściej spotykanymi gatunkami ssaków na­czelnych w Ameryce Południowej są wyjce, a ta­jemnica ich sukcesu leży w tym, że dieta tych małp składa się z liści. Chociaż liście nie zawierają wielu substancji odżywczych i są raczej niestrawne, to jednak są one szeroko dostępne. Wyjce wykształ­ciły taki sposób trawienia, podczas którego w tra­wienie celulozy są zaangażowane bakterie przeby­wające stale w jelicie i mogące rozkładać celulozę. Wyjce jako pokarm wybierają tylko młode, deli­katne liście, które łatwiej strawić, oprócz tego małą ilość starych liści roślin, które są szczególnie boga­te w substancje pokarmowe. Zjadają także słodkie owoce i kwiaty, kiedy są dostępne, jednak w trud­nych okresach potrafią egzystować tylko na diecie liściowej. Żywice są ważnym składnikiem diety marmozet. Większość żywicożernych gatunków naczelnych po prostu zdrapuje skrzepły sok, który wycieka z naruszonej przez owady kory drzew. Marmozety są wyposażone w silne zęby, którymi same mogą wygryzać dziury w pniach drzew. Przy-

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

^ Twarz uakari łysego (Cacajao rubicundis) jaśnieje, kiedy zwierzę jest trzymane z dala od światła słonecznego. Na słońcu skóra na gło­wie przybiera barwę jasnoczerwoną.

czepiając się do drzewa swymi szponiastymi pa­zurami, marmozety chwytają korę górnymi sie­kaczami, a dolnymi żłobią dziurę. Wgryzając się tak w korę, robią otwór o średnicy dwóch, trzech centymetrów, z którego wycieka sok.

Konkurencja

 

CZYSZCZENIE SIERŚCI (ISKANIE)

Iskanie, czyli wzajemne czyszczenie sier­ści, jest czynnością zasadniczą dla utrzy­mania w czystości futra i scementowania więzi przyjacielskich pomiędzy osobnika­mi należącymi do jednego stada. Czasami małpy proszą swych pobratymców o wy­konanie tej czynności, przybierając pro­wokacyjne pozy. Osobnik iskający może przejrzeć partie sierści, do których jest utrudniony dostęp: kark i głowę oraz koń­czyny tylne. Po chwili oczyszczony z paso­żytów osobnik rewanżuje się tym samym swemu towarzyszowi.

 

Cebidae często konkurują ze sobą bezpośrednio o pokarm i nierzadko na jednym drzewie spotkać można żerujące osobniki, które należą do różnych gatunków. Siła fizyczna decyduje o tym, kto zdo­będzie najwięcej pokarmu, i przez miliony lat kon­kurencja ta doprowadziła do wykształcenia się wyspecjalizowanych technik zdobywania poży­wienia wśród małp. Titi mogą trawić niedojrzałe owoce, tak więc są w stanie nasycić się, zanim zro­bią to inne gatunki. Ponocnice żerują w nocy. toteż w czasie żerowania nie przeszkadzają im inne gatunki małp. Ponieważ w dużej grupie jest na ogół bezpieczniej, żyjące stadnie sajmiri czują się pew­niej, gdy spotkają się z większymi i silniejszymi przedstawicielami Cebidae. Większe małpy z tej grupy mają silniejsze szczęki i mogą konsumować większe owoce, a także większe ilości twardych liści, które są niedostępne dla mniejszych gatun­ków. Saki brodate potrafią otwierać nasiona i obie­rać owoce. Uakari nie konkurują bezpośrednio z innymi małpami, gdyż wybierają na swe żero­wiska tereny podmokłe, gdzie inne gatunki z grupy Cebidae nie występują.

^ ▼ Pigmejka [Cebuella pygmaea) jest naj­mniejszym gatunkiem spośród wszystkich małp. Zasiedla ona stosunkowo mały obszar lasów deszczowych Amazonii w pobliżu styku granic Brazylii, Peru i Kolumbii. Preferuje obrzeża lasu.

Hafaśliwe zebrania

Najgłośniejszy dźwięk wydawany w królestwie zwierząt to ogłuszające wycie wyjców, które ogła­szają w ten sposób obecność swego stada innym grupom małp. Wycie powstaje w wyniku przecho­dzenia powietrza przez kostne komory krtaniowe.

Kiedy dwie różne grupy wyjców spotkają się nieoczekiwanie w lesie, dochodzi do walk pomię­dzy samcami, w trakcie których nierzadko zadają sobie one poważne rany. Problem polega na tym, że u wyjców jedna grupa nie w łada wyłącznie ja­kimś terytorium, lecz musi dzielić swoje tereny żerówiskowe z innymi rodzinami. Wycie pozwa­la oznajmić agresywnym sąsiadom o swojej obec­ności. Dzięki temu grupy rodzinne mogą unikać się i nie wchodzić sobie w drogę. Aktywność wo­kalna wyjców zaczyna się na przełomie nocy i dnia i na wołanie jednej grupy odpow iadają wszystkie pozostałe rodziny, które znajdują się w zasięgu sły­szalności. Niektóre grupy wyjców są silniejsze niż inne. tak więc istnieje swego rodzaju hierarchia pomiędzy stadami. Mniejsze i słabsze grupy zbli­żają się do owocujących drzew tylko wtedy, gdy dominująca rodzina skończyła żerów anie. Wycie jest wyrazem siły i komunikatem o obecności - sil­nego samca można usłyszeć z odległości przekra­czającej jeden kilometr.

Drobne ponocnice mają zadziw iająco głęboki głos, oprócz tego „ćwierkają". Małpy te są szcze­gólnie aktywne około pełni księżyca, a wołają sa­motne samce poszukujące samicy.

Współpraca

Sajmiri i kapucynki często tworzą mieszane stada, z czego odnoszą korzyści w trakcie poszukiwania pokarmu i ochrony przed drapieżnikami. Sajmiri mają bardzo duże terytoria w porównaniu z obsza­rem żerowiskowym kapucynek. tak więc gorzej