zw-bezkręgowce

Bezkręgowce

Pierwotniaki

Pierwotniaki występują w ogromnej liczbie i są ważnym ogniwem łańcucha pokarmowego. Ich wielkość sprawia, że często nie zdajemy sobie sprawy jak doniosłą rolę pełnią w przyrodzie.

Pierwotniaki są najmniejszymi zwierzętami na Ziemi: te mikroskopijne formy życia są zbudowane tylko z jednej komórki, która spełnia wszystkie podstawowe funkcje życiowe. Ciało jakiegokolwiek znanego nam zwierzęcia -dżdżownicy, czy też konia - składa się z niezliczonej ilości maleńkich jednostek zwanych komórkami. Każda z nich pełni określoną, wyspecjalizowaną funkcję, na przykład komórki mięśniowe budują mięśnie, a komórki nerwowe wchodzą w skład mózgu i rdzenia kręgowego.

Wielokomórkowe organizmy mają niezmiernie skomplikowaną budowę, ale komórki, które je tworzą, nie są skomplikowane, ponieważ każda ma określone, raczej proste - na tle funkcji całego ustroju - zadanie do spełnienia. Komórki organizmu wielokomórkowego są zależne od siebie i nie mogą przetrwać w izolacji od innych komórek budujących jego ciało.

Budowa

Niektóre komórki mogą jednak żyć samodzielnie, co wiąże się z koniecznością spełniania wszystkich czynności życiowych. Są one zdolne wykryć pokarm i pobrać go. Potrafią wchłaniać wodę i w razie konieczności wydalać szkodliwe produkty przemiany materii. Mogą się rozmnażać, a także przemieszczać w poszukiwaniu pokarmu i lepszych warunków życia.

Spełnianie przez pojedynczą komórkę wszystkich wymienionych wyżej funkcji oznacza bardzo skomplikowaną budowę komórkową. Tak też jest w istocie w przypadku komórki pierwotniaka. Pierwotniaki są uważane za najprostsze formy zwierzęce i jako takie były prawdopodobnie pierwszymi zwierzętami, jakie pojawiły się na Ziemi. Większość gatunków pierwotniaków nie przekracza milimetra średnicy, są one niezauważalne gołym okiem. Ich komórki to jakby kropelki galaretowatej cytoplazmy otoczonej błoną, która jest przepuszczalna dla wielu małocząsteczkowych związków chemicznych, a nieprzepuszczalna dla substancji o dużych cząsteczkach, takich jak na przykład białka. Cytoplazma komórki pierwotniaka zawiera w sobie różnorodne struktury, odpowiedzialne za przemianę materii i prawidłową gospodarkę wodną. W komórce pierwotniaka znajduje się zazwyczaj jedno jądro, które koordynuje procesy życiowe.

Najbardziej widocznym przejawem życia komórki pierwotniaka jest ruch. Odbywa się on na trzy różne sposoby. Ameby, jedne z największych i najlepiej poznanych pierwotniaków, są bezkształtną masą płynnej cytoplazmy, która przelewa się pomiędzy wypustkami błony komórkowej, zwanymi pseudopodiami, czyli nibynóżkami.

Pantofelek jest pokryty krótkimi rzęskami, dzięki którym porusza się i zdobywa pokarm. Pantofelek jest bardzo ruchliwy, przemieszcza się ciągle w poszukiwaniu pokarmu.

Euglena jest jasnozielonym wiciowcem. Światłoczuła czerwona plamka oczna kieruje pierwotniaka w stronę światła, gdzie przeprowadza on fotosyntezę.

Budowa pierwotniaka przypomina budowę typowej komórki zwierzęcej. Mitochon-dria są generatorami energii, w reti-kulum odbywa się transport i synteza wielu substancji.

Ameba nie posiada określonego kształtu. Jej komórka jest otoczona elastyczną błoną, której wytworem są nibynóżki, służące do przemieszczania i zdobywania pokarmu.

Sporozoit jest formą inwazyjną zarodźca malarii (Plasmodium vivax). Dostaje się on do krwi po ukłuciu przez komara.

Delikatny szkielet promienie jest zbudowany z krzemionki. Od komórki we wszystkich kierunkach odchodzą niezmiernie cienkie nibynóżki.

Podobne organizmy, takie jak Difflugia i Arcella, mają pancerzy ki, ale również poruszają się za pomocą nibynóżek, które są wysuwane przez otworki w mineralnej skorupce. Słonecznice, które wyglądają jak mikroskopijne jeżowce, wysuwają długie spiczaste pseudopodia i posuwają się do przodu dzięki skracaniu jednych nibynóżek i równoczesnemu wyciąganiu innych.

U wielu pierwotniaków pseudopodia są zastąpione przez stałe organella ruchu - długie, biczy-kowate wici i krótkie, szczecinkowate rzęski zwane celiami.

Euglena zielona, należąca do wiciowców posiada pojedynczą długą wić, którą wykonuje okrężne ruchy i dzięki temu porusza się w stronę celu. Orzęski, na przykład pantofelek, poruszają się dzięki skoordynowanym ruchom krótkich rzęsek ułożonych w długich rzędach.

Błony komórkowe pierwotniaków nie są wystarczającą ochroną przed utratą wody, tak więc występowanie pierwotniaków jest ograniczone do środowisk wilgotnych - wody, wilgotnej gleby, wnętrza innego organizmu. Wiele pierwotniaków jest składnikiem planktonu mórz i jezior; inne, takie jak ameby, żyją w mule i szlamie stawów i kałuż. Liczne gatunki pierwotniaków przez całe swe życie pasożytują na organizmach innych zwierząt.

Większość pierwotniaków żywi się innymi jednokomórkowymi organizmami: bakteriami, glonami i innymi pierwotniakami. Ameba jest drapieżnikiem - gdy zlokalizuje ofiarę, wysuwa dwie nibynóżki, które otaczają pokarm i biorą udział w jego trawieniu. Orzęsek Didinium chwyta w sidła swą ofiarę strukturami przypominającymi czuł-ki, następnie wstrzykuje paraliżującą substancję, by w ten sposób wchłonąć unieruchomioną zdobycz w całości. Trąbik przyczepia się do stałego podłoża i używa rzęsek otaczających okolicę gębową do napędzania unoszących się w wodzie cząsteczek pokarmu w kierunku swego wnętrza. Wyżej wymienione pierwotniaki wykorzystują jako pokarm gotową materię organiczną. Niektóre wiciowce, takie jak euglena, potrafią jednak same wytwarzać pokarm ze związków nieorganicznych w drodze fotosyntezy - procesu charakterystycznego dla roślin. Problem, czy takie organizmy należą do królestwa roślin, czy królestwa zwierząt rozwiązano zakładając królestwo Protista. Zaliczono do niego wszystkie jednokomórkowe „zwierzęta" i „rośliny".

Rozmnażanie

Wiele pierwotniaków może się szybko rozmnażać przez prosty podział komórki na dwie komórki potomne. W sprzyjających warunkach środowiskowych w ciągu doby z jednej komórki może powstać nawet kilkaset osobników potomnych: jedna komórka dzieli się na dwie, te dwie dają cztery, cztery osiem itd. Wiele z nich może zginąć. Nie zmienia to jednak faktu, że proces ten może wywołać masowe pojawy pierwotniaków w bardzo krótkim czasie. Na Karaibach planktoniczny wiciowiec Gonyaulax może rozmnożyć się do tego stopnia, że morze staje się czerwone, a ryby są zatruwane szkodliwymi produktami przemiany materii i martwymi komórkami.

W niesprzyjających warunkach środowiskowych niektóre pierwotniaki mogą rozmnażać się

płciowo i wytwarzać formy zdolne do przetrwania suszy. Gdy warunki się poprawią, z form tych rozwijają się normalne komórki, zdolne do rozmnażania przez podział.

Pierwotniaki pasożytnicze, żyjące we wnętrzu innych zwierząt, mogą rozmnażać się przez pączkowanie - młode osobniki powstają jako odrywające się od komórki macierzystej jej małe miniaturki. Powstające tak komórki potomne wraz z krwią gospodarza rozchodzą się po całym ciele. Wśród pierwotniaków rozmnażających się w ten sposób jest wiele form chorobotwórczych.

Po podziale komórki macierzystej dwie komórki potomne prowadzą zwykle niezależne życie. Istnieją jednak pierwotniaki tworzące kolonie. Jedne z najciekawszych tworzy toczek (Volvox). Kolonie toczka są kulistymi formami utworzonymi przez setki identycznych komórek tych zielonych wiciowców. W obrębie kolonii można zauważyć podział funkcji między poszczególnymi osobnikami. Wielu ewolucjonistów sądzi, że wzrastająca specjalizacja pomiędzy osobnikami w obrębie takich kolonii była początkiem rozwoju organizmów wielokomórkowych, które obecnie dominują na Ziemi.

Pantofelek posiada dwie wodniczki tętniące, które usuwają nadmiar wody z komórki.

Gdy główna wodniczka opróżnia się, kanały promieniste zaczynają napełniać się wodą. Później ich zawartość przechodzi do wodniczki, która gdy napełni się całkowicie, wyrzuca na zewnątrz wodę przez otwór w błonie komórkowej.

Gąbki, koralowce, żachwy i szkarłupnie

Korale, gąbki i szkarłupnie sa prymitywnymi zwierzętami, które żyją w morzach i oceanach. Dzięki zdolności odżywiania się zawieszonym w toni wodnej planktonem większość z nich mogła bytować na Ziemi przez wiele milionów lat. Zachodzące ostatnio, pod wpływem działalności człowieka, zmiany w środowisku mórz są niestety przyczyną znikania wielu gatunków tych interesujących form zwierzęcych.

Rafa koralowa jest jak gigantyczny, żywy kalejdoskop, dom dla rojących sie milionów barwnych zwierzat i roślin, które znajdują pokarm i schronienie w licznych zakamarkach. Wyglądające jak rośliny gąbki, nagie jadowite ślimaki żyją obok siebie na rafie a drobne, kolorowe rybki pływają wokół koralowców w poszukiwaniu pożywienia. Sieć wzajemnych powiązań pokarmowych pomiędzy mieszkańcami rafy jest bardzo rozbudowana. Każda linia na ilustracji zaczyna się od ofiary, a kończy na konsumencie, znajdującym się wyżej w sieci troficznej.

Trąbik jest dużym orzęskiem, który podrażniony szybko się kurczy dzięki kurczliwym włókienkom rozmieszczonym w cytoplazmie. W czasie żerowania komórka ma kształt trąbki

Dawno temu uważano powszechnie, że gąbki są roślinami i dopiero w 1765 roku zaliczono je do królestwa zwierząt. Są one zwierzętami bezkręgowymi, tak jak pierwotniaki i jamochłony. Od jednokomórkowych pierwotniaków gąbki różnią się tym, że ich ciało jest zbudowane z wielu komórek, a od jamochłonów i ogromnej większości innych zwierząt brakiem posiadania jakiejkolwiek symetrii ciała.

Współcześnie nauka zna około 5 tys. gatunków gąbek, spośród których większość to zwierzęta morskie i jedynie około 150 gatunków to formy słodkowodne. Co do wielkości, znane są formy o długości i szerokości jednego metra, a także gatunki o rozmiarach mniejszych niż jeden centymetr kwadratowy. Ubarwienie ciała gąbek też jest różnorodne i zależy od głębokości, na której bytują te organizmy. Zielone, żółte, pomarańczowe, czerwone i purpurowe formy zasiedlają wody płytkie a zielone, białe lub jasnożólte są znajdowane w wodach o większej głębokości. Ubarwienie ciała może służyć jako ochrona przed szkodliwym działaniem promieni ultrafioletowych. Gąbki różnią się także kształtem ciała, który jest przede wszystkim uzależniony od działania prądów morskich i kąta pochylenia zboczy podwodnych skał, na których żyją, względem powierzchni oceanu. Żaden gatunek gąbki nie jest formą wolno żyjącą: są to organizmy osiadłe, obrastające podłoże, którym mogą być skały, piasek lub zatopione pnie drzew.

Gąbki są najbardziej prymitywnymi zwierzętami wielokomórkowymi na świecie i nie posiadają układu pokarmowego, układu nerwowego i wyspecjalizowanych narządów zmysłów. Są zbudowane z wielu komórek, z których każda jest w dość wysokim stopniu samodzielna. Cała masa komórek budujących gąbkę jest podtrzymywana przez szkielet zbudowany z igieł (spikuli), które są utworzone ze związków mineralnych (krzemionka lub węglan wapnia) albo ze sponginy - substancji organicznej przypominającej swymi właściwościami róg. W wodzie gąbkę unosi też siła wyporu.

Budowa gąbki

Ciało gąbki jest pokryte cienką, śluzową, zazwyczaj ciemną warstwą składającą się z płaskich komórek zwanych pinakocytami. Liczne pory, albo ostia przechodzą przez tę warstwę i prowadzą do przestrzeni centralnej - spongocelu, który jest wyścielony choanocytami. Choanocyty są komórkami opatrzonymi wiciami. Dzięki ruchom wici wywołują ruch wody. wciągając ją przez pory do spongocelu. Choanocyty pobierają z wciąganej wody cząstki planktonicznego pokarmu a także tlen. Tak przefiltrowana w oda. do której są usuwane wydaliny, jest wyrzucana poza obręb ciała. Przepływ wody przez ciało gąbki może być bardzo intensywny. Obliczono, że jedna gąbka o średnicy jednego centymetra i wysokości 10 centymetrów codziennie filtruje 22,5 litra wody.

Pomiędzy wewnętrzną a zewnętrzną warstwą komórek znajduje się galaretowata mezoglea, w której umieszczone są pełzające w niej amebo-cyty. Amebocyty produkują okrągłe jaja, które po zapłodnieniu opuszczają ciało gąbki i, osiadając na dogodnym podłożu, przekształcają się w dojrzałe osobniki. Niektóre gatunki rozmnażają się również drogą pączkowania, które jest formą rozmnażania bezpłciowego. W jego trakcie kawałek ciała dorosłej gąbki odrywa się i, osiadając na odpowiednim podłożu, staje się nowym osobnikiem.

Ochrona

Gąbki występują we wszystkich morzach świata, zarówno tych zimnych jak i ciepłych. W niektórych wodach antarktycznych są najliczniejszą grupą organizmów zwierzęcych. Poławianie gąbek do celów handlowych odbywa się w wodach cieplejszych, tam gdzie temperatura wody nie spada poniżej 10°C. Najbardziej cenione gatunki gąbek są pozyskiwane w Morzu Śródziemnym, mniej cenne pochodzą z wód Zatoki Meksykańskiej i Indii Zachodnich.

Zanieczyszczenie wód morskich i poławianie gąbek do celów handlowych stały się głównymi, obok huraganów i grzybic, przyczynami spadku liczebności wielu gatunków tych prymitywnych bezkręgowców. W latach 1939-40 a później znowu w 1947- 48 w Zatoce Meksykańskiej i na Karaibach prawie 95 procent handlowych gatunków gąbek zostało zniszczonych przez pasożytnicze grzyby. Kolejne zagrożenie ze strony człowieka stanowią dla gąbek połowy ryb metodą trałowania. Ponieważ gąbki charakteryzują się zdolnością do regeneracji, można je rozmnażać rozrywając je na kawałki i dzięki temu są one stosunkowo łatwe w hodowli. Odnotowano już pewne sukcesy w rozprzestrzenianiu gąbek tą metodą. Czyni się również próby ustanowienia okresów ochronnych i określenia limitów połowowych, niestety te działania nie dają jak na razie pożądanych efektów i mają dość ograniczony zasięg.

Koralowce

Korale są zaliczane do liczącego 10 tys. gatunków typu Cnidaria- jamochłony - który obejmuje także takie zwierzęta jak stułbiopławy i krążkopławy. Korale należą do gromady koralowców, Anthozoa, jest ich około 6 tys. znanych gatunków. Zwierzęta te dzieli się dalej na dwie podgromady: Hexa-corallia - koralowce sześciopromienne, których przedstawicielami są np. ukwiały i korale ma-dreporowe oraz Octocorallia - koralowce ośmio-promienne, do nich należą, np.. koral szlachetny i pióra morskie.

Koralowce mają postać wyłącznie polipów, które mogą żyć pojedynczo lub w koloniach. Polipy koralowców kolonijnych tworzą wokół siebie ochronny szkielet z węglanu w apnia. Koralowce występują najczęściej w ciepłych morzach, gdzie temperatura wody nigdy nie spada poniżej 21CC. Na szkielecie starych obumarłych polipów rosną nowe, które wytwarzają swój szkielet, dojrzewają i obumierają. Tak rozrasta i coraz bardziej rozbudowuje się kolonia koralowców i w efekcie może dojść do tego, że najmłodsze polipy zostają ..wypchnięte" ponad poziom ciepłych, płytkich wód i utworzą formację lądową.

Chociaż koralowce zwykle są spotykane w morzach subtropików i tropików, to jednak znanych jest kilka gatunków żyjących w chłodniejszych wodach. Jednym z nich jest rodzaj Alcyonaria, którego przedstawicieli spotyka się w wodach strefy umiarkowanej i polarnej.

Kolonie wielu gatunków koralowców z biegiem lat tworzą rafy koralowe. Rozróżnia się trzy rodzaje raf koralowych: rafy przybrzeżne, atole - wynurzone z wody koralowe pierścienie lądu, wewnątrz których znajdują się laguny, będące odciętymi od pełnego morza „jeziorami" słonej wody i rafy barierowe, ciągnące się równolegle do brzegu, ale w pewnej od niego odległości. Głównymi koralowcami tworzącymi rafy koralowe są korale mad-reporowe. Występują one w tropikalnych wodach Atlantyku, Oceanu Indyjskiego i Oceanu Spokojnego. Ze wszystkich raf koralowych najlepiej jest znana Wielka Rafa Koralowa rozciągająca się u północno-wschodnich wybrzeży Australii. Ma ona 2300 km długości. Tworzy ją ciąg około 2000 mniejszych raf. Olbrzymich rozmiarów laguna, która uformowała się pomiędzy lądem a rafą dochodzi do długości 112 km. Sama rafa w swoim najszerszym miejscu ma 457 m i porasta ją ponad 350 różnych gatunków korali. Australia ma największą rafę koralową na świecie, jednak w innych częściach naszego globu można również natrafić na rozległe obszary mórz, w których występują te „podwodne ogrody". Wybrzeża leżącej na równiku indonezyjskiej wyspy Sulawesi, obszar Polinezji i wysunięte najdalej na północ ze wszystkich raf koralowych rafy w Morzu Czerwonym są jedynie nielicznymi przykładami. W istocie jest ponad 100 państw, w których wodach występują rafy koralowe, a ponad 40 takich morskich środowisk na świecie jest objętych ochroną rezerwatową.

Polip jest żywą częścią rafy koralowej. Polipy tworzą rafy, pobierając z otaczającej je wody węglan wapnia, z którego budują swój szkielet. Pojedyncze polipy są ze sobą pofączone żywą cenenchymą. Polipy żerują w nocy, wystawiając pierzaste czufki. Kiedy jakieś zwierzę dotknie czułków, jest ono paraliżowane jadem komórek parzydełkowych.

Koralowce tworzące rafy występują jedynie w pfytkich, nasfonecznionych wodach cie-pfych mórz. Glony dostarczają koralowcom pokarmu i tlenu. Żyją one wewnątrz polipów korali i do życia wymagają światfa.

Życie na rafie

Bogaty świat rafy koralowej jest jak „koralowe miasto", które zamieszkuje wiele rozmaitych zwierząt, a wśród nich ponad 200 gatunków ryb. Koralowce żyją w symbiozie z glonami - zooksantel-lami, które bytują wewnątrz tkanek koralowców i zaopatrują je w węglowodany i tlen. Te jednokomórkowe glony żywią się zbędnymi produktami przemiany materii koralowców, korzystając z wytworzonych przez nie fosforanów i związków azotowych. Organizmy żyjące w symbiozie zwykle odnoszą wzajemne korzyści z bytowania razem. W tym przypadku glon uzyskuje ochronę i substancje konieczne do przeprowadzania fotosyntezy, a korzyścią korala jest zamiana jego metabolitów w tlen i pokarm.

Korale zazwyczaj zaczynają pobierać pokarm po zapadnięciu ciemności. Z twardego szkieletu kolonii wysuwają się miliony czułków, które poruszają się w wodzie. Jeżeli w okolicy czułków pojawi się ryba i je podrażni, wtedy specjalne komórki parzydełkowe wystrzeliwują w ciało ofiary parzący, paraliżujący ją płyn. Następnie czułki pomagają wciągnąć ofiarę do jamy chłonąco-trawiącej korala, gdzie następuje proces trawienia.

Ciekawym mieszkańcem niektórych raf koralowych jest rozgwiazda zwana koroną cierniową. Zwierzę to, przez szczeliny w szkielecie kolonii korala, wsuwa swój żołądek do środka polipa, a enzymy wydzielane przez jego żołądek trawią stopniowo całą tkankę organiczną wchodzącą w skład ciała korala. Strawione tkanki korala są następnie wsysane przez rozgwiazdę.

Rozmnażanie się koralowców następuje w porze pływów kwadraturowych (słabych przypływów i odpływów w czasie pierwszej i trzeciej kwadry księżyca), podczas spokojnej fali i podwyższenia się temperatury wody. Tylko w optymalnych warunkach miliony korali hermafrodytycznych i roz-dzielnopłciowych wydzielają do wody gamety. Jaskrawo ubarwione skupiska komórek jajowych i plemników - pomarańczowe, różowe, czerwone, zielone, purpurowe i niebieskie - pływają swobodnie w toni. Ruchliwe plemniki odnajdują jajeczka, przechodzą do ich wnętrza i w ten sposób następuje zapłodnienie.

Ochrona

Zagrożeniem dla raf koralowych jest najczęściej, lecz nie wyłącznie, działalność człowieka. Korale zabijają zarazy oliwne i osady z nadmorskich fabryk. Jednym z głównych zagrożeń jest podwodna turystyka i nadmierne kolekcjonowanie wielu gatunków, szczególnie tych, które rosną bardzo powoli. Śródziemnomorskie, wolno rosnące korale, np. koral czerwony, były najbardziej eksploatowane ze wszystkich korali na świecie i zawsze chętnie poławiane dla celów jubilerskich i zdobniczych. W wyniku zanieczyszczeń i nadmiernej eksploatacji bardzo zmalała liczebność tych zwierząt.

Osfonice i lancetniki

Strunowce są dużym typem w królestwie zwierząt, do którego należą nie tylko kręgowce - zwierzęta posiadające kostny lub chrzęstny kręgosłup (np. ryby, ptaki, człowiek) - ale także pewne bezkręgowce morskie. Tworzą one dwa osobne podtypy. Bezkręgowcami tymi są osłonice i bezczaszkowce.

Zwierzęta te wykazują wiele cech wspólnych z kręgowcami w niektórych stadiach swego cyklu rozwojowego. Pierwszą z tych cech jest obecność struny grzbietowej - galaretowatego pręta otoczonego sztywną osłonką, który pełni funkcje szkieletu wewnętrznego u niektórych dojrzałych form bezkręgowych strunowców.

Drugą cechą, która łączy wszystkie strunowce jest obecność szczelin skrzelowych, które występują albo u form dorosłych albo, jak jest to na przykład u ssaków, tylko w rozwoju zarodkowym.

Osłonice są małymi, prymitywnymi morskimi zwierzętami. Większość to gatunki osiadłe, mające workowate ciało, zaopatrzone w otwory, przez które przepływa woda do i na zewnątrz ciała. Nie są segmentowane i są otoczone grubym płaszczem, zwanym tuniką, który często jest śliski i ochrania zwierzę przed uderzeniami fal. Tunika może być również szorstka, skórzasta lub pomarszczona. Jej barwa jest zależna od gatunku i może być rozmaita - czerwona, żółta, może być przezroczysta lub nie i wtedy zwierzę wygląda tak, jakby było otoczone plastikiem. Większość osłonie prowadzi kolonijny tryb życia, osobniki są przyczepione do skał i prowadzą osiadły tryb życia. Czasami niektóre gatunki posiadają wytwory przypominające korzenie roślin, za pomocą których lepiej przytwierdzają się do podłoża.

Kształt ciała osłonie i ich budowa dobrze je przystosowują do odfiltrowywania z wody cząstek organicznych, którymi się żywią. W górnej części płaszcza znajdują się dwa otwory - syfon wpustowy, którym do ciała wpływa woda z pokarmem i tlenem oraz syfon wypustowy, którędy jest usuwana odfiltrowana woda wraz z metabolitami. Dostająca się przez syfon wpustowy woda przechodzi do gardzieli, skąd przez szczeliny skrzelowe, po oddaniu tlenu, przepływa do jamy okołoskrzelowej i kloaki, uchodząc syfonem wypustowym na zewnątrz. Filtrowanie pokarmu dokonuje się w gardzieli, a zebrany pokarm specjalną rynienką, zwaną endo-stylem, przesuwa się do przełyku. Podrażniona osłonica kurczy płaszcz i w ten sposób wyciska wodę równocześnie przez dwa syfony.

Większość osłonie to zwierzęta hermafrody-tyczne. Jaja mogą być zapłodnione we wnętrzu ciała, również tam przebiega początkowy rozwój zarodków. Embriony stają się ruchliwymi, zaopatrzonymi w ogonek, larwami, które po pewnym czasie osiadają i przekształcają się w formy dorosłe. Osłonice mogą

również rozmnażać się bezpłciowo, drogą pączkowania, co często prowadzi do powstania kolonii.

Lancetniki, które należą do podtypu bezczasz-kowców, większość czasu spędzają zakopane w piasku na dnie płytkich mórz i wód przybrzeżnych. Ciało ich jest umięśnione, mięśnie są ułożone w metameryczne bloki, tak jak jest to u ryb. Płynący lancetnik, poruszając się, wykonuje podobne ruchy jak ryba, gdyż jego struna grzbietowa jest sprężysta, a ciało bocznie spłaszczone. Lancetniki rozmnażają się na wiosnę, zazwyczaj krótko po okresie sztormów. Są zwierzętami rozdzielnopł-ciowymi, jaja i plemniki przedostają się do wody, gdzie w sposób zewnętrzny dochodzi do zapłodnienia. Klujące się z jaj larwy podpływają pod powierzchnię wody za pomocą rzęsek (eilia), które pokrywają ich małe ciała. Przez pewien czas larwy unoszą się w wodzie, a po osiągnięciu dojrzałości powracają na dno morza.

Jelitodyszne, będące przedstawicielami typu pół-strunowców, żyją w piaszczystym lub mulistym dnie płytkich wód morskich. Jak wskazuje sama nazwa typu, do którego należą, są one dość blisko spokrewnione ze strunowcami. Jelitodyszne posiadają niewielkie ślepe uwypuklenie jelita zwane notochordą, przypominające strunę grzbietową strunowców. Ich ciało składa się z trzech części: ryjka, kołnierza i tułowia. W każdej z tych części znajduje się wtórna jama ciała - celoma. Cechą, która łączy półstrunowce ze strunowcami jest obecność parzystych, metamerycznie rozmieszczonych szczelin skrzelowych.

Osłonice są często bardzo kolorowe. Podrażnione, kurczą ciało i wyrzucają z siebie wodę dwoma syfonami.

Przedstawiciel jelitodysznych wkopujący się

w dno. Te zwierzęta mają wiele cech wspólnych ze strunowcami.

Plan budowy dorosłej osłonicy (żachwa) i główki jej larwy. Poza obecnością szczelin skrzelowych u dorosłej formy mało jest cech wskazujących na to, że należy ona do strunowców. Cechy typu są lepiej wyrażone w budowie larwy, która posiada cewkę nerwową, szczeliny skrzelowe i strunę grzbietową.

Lancetnik jest bezkręgowym strunowcem, który żyje w mule na dnie mórz. Żywi się drobnymi organizmami odfiltrowanymi z wody.

Szkarłupnie

Do tej pory opisano ponad 6000 gatunków szkar-łupni. Do tego typu zwierząt należą rozgwiazdy, wężowidła, jeżowce, strzykwy i liliowce. Wszystkie są bezkręgowcami żyjącymi w morzu.

Cechą charakterystyczną szkarłupni jest promienista symetria ciała. Ciało człowieka jest dwu-bocznie symetryczne, to znaczy że można przeprowadzić tylko jedną oś symetrii dzielącą ciało na dwie części, będące dla siebie lustrzanym odbiciem. Inaczej niż w przypadku człowieka, przez ciało szkarłupni można przeprowadzić nie jedną, lecz wiele - najczęściej pięć - osi symetrii. Szkar-łupnie nie mają głowy, a ich otwór gębowy znajduje się na spodniej stronie ciała. Są one zwierzętami poruszającymi się dość powoli. Na powierzchni ciała szkarłupni sterczą kolce lub igły, które są fragmentami istniejących w tkance podskórnej wapiennych płytek tworzących szkielet. Od tej cechy pochodzi nazwa naukowa szkarłupni - Echinodermata.

Ważną cechą szkarłupni jest posiadanie nóżek ambulakralnych, które są częścią układu ambula-kralnego. Workowate nóżki ambulakralne są wypełniane wodą i wysuwają się przez otworki na zewnątrz. Za pomocą przyssawek mogą przytwierdzać się do podłoża. Uczestnicząc w ruchu zwierzęcia, umożliwiają chwytanie koralowców i mięczaków, a także są częścią układu oddechowego i czuciowego szkarłupni. Niektóre rozgwiazdy mają 50 ramion, na

których spodniej stronie znajdują się nóżki ambulakralne. Pewne gatunki rozgwiazd mogą czynić szkody w hodowlach ostryg, które są ich ulubionym pokarmem.

Wiele szkarłupni żyje w dużych skupiskach na dnie dość płytkich mórz. W niektórych, szczególnie dogodnych rejonach mórz, na 1 m2 dna naliczono nawet 2000 osobników wężowideł. Strzyk

wy, zwane też morskimi ogórkami, mogą bardzo licznie występować na rafach koralowych, a jeżowce są tam ważnym elementem fauny morskiej, gdyż oczyszczają skały z glonów, które są ich podstawowym pokarmem.

Szkartupnie są zazwyczaj zwierzętami rozdziel-nopłciowymi. Samce i samice uwalniają swoje gamety do wody i tam dochodzi do zapłodnienia. U rozgwiazdy żółtej, żyjącej w wodach okalających Wielką Brytanię, wszystkie samice składają jaja w tym samym czasie, a każda z nich może wyprodukować ich około 2,5 min. Składanie jaj przez pierwsze samice stymuluje do rozpoczęcia tej czynności pozostałe, co pobudza samców do uwolnienia plemników. Wolno żyjąca, ruchliwa larwa -pluteus - pływa swobodnie w toni przez dwa miesiące, zanim przekształci się w formę dojrzałą.

Większość szkarłupni może rozmnażać się też bezpłciowo. Na przykład wężowidła rozmnażają się przez podział ciała na dwie części, a każda z tych połówek odtwarza brakującą część. Szkar-łupnie charakteryzuje też zdolność regeneracji utraconych części ciała - z kawałka obejmującego przynajmniej jedną piątą tarczy centralnej wyrośnie nowa rozgwiazda.

Ochrona

Różne gatunki szkarłupni są wykorzystywane gospodarczo przez człowieka i w związku z tym nadmiernie eksploatowane. Dlatego niektórzy przedstawiciele tego typu znajdują się na liście gatunków zagrożonych w Czerwonej Księdze Zwierząt Bezkręgowych. Przynajmniej 50 tys. ton szkarłupni, głównie jeżowców, corocznie poławia się dla celów kolekcjonerskich i dekoracyjnych, a także w celach konsumpcji. Europejskie jadalne jeżowce, które występują w wodach Morza Śródziemnego i na atlantyckim wybrzeżu Francji i Wielkiej Brytanii, są gatunkami zagrożonymi. Całkiem niemała liczba szkarłupni, na przykład strzykwy i rozgwiazdy, jest badana przez farmaceutów, gdyż w organizmach tych zwierząt wykryto obecność substancji, które mogą przydać się w lecznictwie. Wyciągi z tkanek niektórych szkarłupni podane zwierzętom laboratoryjnym wykazały bowiem właściwości o charakterze przeciwgrzybicznym, antywirusowym i antynowotworowym.

Tak jak inne szkartupnie, liliowce posiadają promienistą symetrię ciała. Ich ramiona są często rozgałęzione, a całe ciało jest pokryte drobnymi kolcami.

Rozgwiazda pielęgnuje swoje ciało za pomocą drobnych szczypcowatych narządów zwanych pedicellariami, którymi usuwa przyczepione do powłok ciała drobne organizmy. Niektóre pedicellaria są wyposażone w komórki jadowe, które chronią rozgwiazdę przed większymi drapieżnikami.

Robaki i ślimaki

Robaki, ślimaki nagie i ślimaki muszlowe są bezkręgowcami, co oznacza, ze nie posiadają one kostnych kręgów. Zamieszkują różne środowiska. Wszystkie jednak do życia i rozrodu wymagają wilgoci.

Innymi wspólnymi cechami robaków, ślimaków nagich i muszlowych jest to. że są one aktywne głównie w nocy i większość z nich posiada zarówno organy rozrodcze męskie jak i żeńskie - innymi słowy są to zwierzęta herma-frodytyczne, czyli obojnaki.

Dżdżownice

Określenie „robak'" jest bardzo ogólne i używane w stosunku do bardzo różnych zwierząt, takich jak na przykład dżdżownice, glisty, tasiemce czy larwy motyli. Najlepiej znanym przez nas robakiem jest dżdżownica. Spełnia ona bardzo ważną rolę w procesach glebotwórczych. Dżdżownice żyją w glebie i żywią się obumarłymi szczątkami roślin. Trawiąc je poprawiają strukturę i skład chemiczny gleby. Karol Darwin jako pierwszy napisał pracę o ekonomicznym znaczeniu dżdżownic. W dziele tym stwierdził, że dżdżownice żyjące na powierzchni jednego hektara gleby przerabiają około 67 kg gleby. Na jeden hektar pastwiska może przypadać nawet około 7,5 miliona pierścienic, ich obecność jest więc zasadniczym warunkiem dobrego stanu gleby.

Dżdżownice należą do grupy zwierząt zwanych pierścienicami. Grupa ta obejmuje również inne

zwierzęta, takie jak pijawki i wieloszczety. Wszystkie one charakteryzują się podziałem ciała na pierścienie, czyli segmenty. Podgrupa, do której należą dżdżownice nosi nazwę skąposzczetów, co oznacza, że jej przedstawiciele mają na bokach ciała małe, krótkie szczecinki, pomagające im w poruszaniu się.

Spośród 6 tysięcy znanych gatunków pierścienic, większość osiąga niewielkie rozmiary ciała -poniżej 20 cm. Jednakże istnieją pierścienice, które są imponująco wielkie, np. przedstawiciele niektórych australijskich gatunków osiągają długość około 2 metrów w czasie skurczu mięśni i 4 metry w czasie rozkurczu. Północnoamerykańskie waszyngtońskie i oregońskie dżdżownice olbrzymie mogą dochodzić do 60 cm długości ciała - są to, niestety, gatunki zagrożone wyginięciem.

Dżdżownice poruszają się do przodu dzięki skurczom i rozkurczom mięśni ciała, których włókna mają dwojaki przebieg - mięśnie podłużne biegną wzdłuż segmentów, a mięśnie okrężne opasują ciało pierścienicy. Fala skurczowa zaczyna się w okolicy głowowej i przechodzi do tyłu przez wszystkie segmenty ciała. Dzięki skurczom i rozkurczom mięśni w każdym segmencie oraz obecności małych szczecinek z boku ciała dżdżownica może poruszać się do przodu drążąc w glebie kanaliki.

Proces rozmnażania się dżdżownic wymaga obecności dwóch osobników, mimo że każda dżdżownica jest obojnakiem, tzn. że jeden osobnik posiada gruczoły rozrodcze męskie i żeńskie. Jest tak dlatego, gdyż zaplemnienie ma charakter krzyżowy - komórki męskie jednego osobnika zapładniają gamety żeńskie drugiego osobnika i na odwrót. Wymiana plemników pomiędzy dwoma hermafrodytycznymi osobnikami odbywa się głównie w nocy, najczęściej na powierzchni gleby. Proces ten trwa od pół godziny do czterech godzin. W czasie wymiany plemników partnerzy ułożeni są obok siebie, zwracając przy tym przednie końce w przeciwnych kierunkach. Kopulujące dżdżownice wydzielają przy tym śluz, który otacza je i tworzy coś na kształt mufki. Do mufki przedostają się jaja i plemniki pochodzące od obydwu zwierząt i tam też następuje zapłodnienie. Mufka jest następnie zrzucana, po czym twardnieje i staje się kokonem, z którego po kilku miesiącach wyłoni się około 20 drobniutkich dżdżowniczek.

Bliskimi krewniakami dżdżownic są rureczniki i wazonkowce używane jako pokarm dla rybek akwariowych. Niektóre z nich tworzą czasami

skupiska o kulistym kształcie. Zamieszkują dno zanieczyszczonych strumieni i rzek. Można je też spotkać w wilgotnej glebie. Na jeden metr kwadratowy może przypadać nawet 2,5 min osobników.

Krewniakami dżdżownic są także wieloszczety zamieszkujące wody mórz. Większość z nich prowadzi denny tryb życia, a niektóre gatunki grzebią sobie norki w ilastym dnie lub zamieszkują wytwarzane przez siebie domki lub rurki. Są przeważnie zwierzętami rozdzielnopłciowymi, tak jak skąposzczety i pijawki.

Obleńce i pfazińce

Obleńce są pasożytniczymi zwierzętami o nie-członowanym i w przekroju poprzecznym obłym ciele. Pod względem zdolności przystosowawczych nie dorównuje im żadna inna grupa zwierząt. Bytują w ciałach niemal wszystkich organizmów żywych, a w glebie stanowią najliczniejszą grupę bezkręgowców - żaden proces gnilny nie przebiega tam bez ich udziału. Niebywała jest ich plenność - osobniki niektórych gatunków mogą składać 200 tysięcy jaj dziennie. Wiele obleńców to groźne pasożyty człowieka, zarażenie się nimi może zakończyć się nawet śmiercią.

Świat pasożytniczych gatunków robaków nie ogranicza się tylko do pasożytniczych obleńców. Pasożytniczymi robakami są również tasiemce i przywry należące do typu płazińców. Są to w ogromnej większości formy obojnacze, czym różnią się od rozdzielnopłciowych obleńców, ponadto ich ciało jest płaskie, a nie okrągłe. W zależności od gatunku mogą być pasożytami zewnętrznymi lub wewnętrznymi. Żywicielami tasiemców są ssaki, ptaki i ryby. Ich ciało jest utworzone z segmentów, na przykład ciało tasiemca rybiego buduje 3000 członów. Gdy najstarsze, wypełnione jajami segmenty dojrzeją, odrywają się od reszty ciała tasiemca i opuszczają wraz z kałem układ pokarmowy żywiciela. W ten sposób przebiega pierwsza faza cyklu rozrodczego większości tasiemców.

Pijawki

Pijawki są jeszcze jedną grupą zwierząt, które należą do typu pierścienic. Można je spotkać w strumieniach, rzekach i innych zbiornikach słodkowodnych. Niektóre z nich, tak jak na przykład pijawka lekarska są z powodzeniem wykorzystywane w medycynie.

Pijawki są czasowymi pasożytami zewnętrznymi. Ich pokarmem jest krew ryb, krów, koni i innych kręgowców, a także niektórych bezkręgowców. Posiadają one potężne przyssawki, za pomocą których przytwierdzają się do ciała ofiar, gdy piją ich krew. W czasie pobierania pokarmu, te bezkręgowe wampiry, uwalniają do rany specjalną substancję zapobiegającą krzepnięciu krwi, co pozwala im ssać bez przeszkód aż do nasycenia się. Pobrana krew jest magazynowana w zachyłkach układu pokarmowego. Pijawka lekarska

może jednorazowo pobrać tyle krwi, iż jej ciężar wzrasta kilkakrotnie. Nagromadzony pokarm jest trawiony bardzo długo, a przerwy między posiłkami trwają nawet do kilku miesięcy.

Pijawki należą do obojnaków. Zaplemnienie u niektórych gatunków odbywa się drogą zaszczepienia plemników. Polega ono na tym, że sklejone wydzieliną męskich przewodów rozrodczych plemniki jednego osobnika przebijają powłoki ciała drugiego osobnika i przenikają do wnętrza jego ciała, gdzie dostają się do żeńskich narządów rozrodczych i zapładniają jaja.

W nocy dżdżownica wychodzi na powierzchnię. Żywi się ona materią roślinną.

Dżdżownica porusza się dzięki skurczom i rozkur-czom mięśni podłużnych i okrężnych.

Odcinek głowowy dżdżownicy. Z każdego segmentu wystają cztery pary szczecinek, które zahaczając o glebę ułatwiają ruch do przodu. Krew krąży naczyniem brzusznym i grzbietowym, które są połączone naczyniami tętniącymi. Układ pokarmowy tworzą gardziel, przełyk, żołądek i jelito.

Powierzchnia ciała dżdżownicy w powiększeniu. Widać dobrze wystające szczecinki.

U dorosłych osobników wieloszczetów doskonale widać podział ciała na segmenty.

Dżdżownice połykają glebę, w której są resztki roślin będące ich pokarmem. Nie strawione, mineralne części gleby są wydalane.

Etapy rozwoju larwy wieloszczetów. W trzecim tygodniu życia pojawia się segmentacja ciała.

Odcinek głowowy wieloszczeta w powiększeniu.

Niektóre morskie zwierzęta bezkręgowe prowadzące osiadły tryb życia wyglądają jak piękne kwiaty.

Niektóre gatunki pierścienic żyjących w mule zbiorników wodnych są często sprzedawane jako pokarm dla rybek akwariowych.

Wychodząca z kokonu młoda dżdżownica. Kokon jest utworzony ze śluzowej substancji wydzielanej przez siodełko podczas kopulacji.

Do śluzowej mufki, którą otaczają się kopulujące dżdżownice, przedostają się ich jaja i plemniki.

Larwy tego obleńca dostają się do organizmu czfowieka wraz z wodą zanieczyszczoną zarażonymi oczlikami. Dorsołe formy bytują pod skórą i tworzą pękające ropnie.

Tęgoryjec ludzki po obu stronach otworu gębowego ma zęby, którymi przytwierdza się do kosmków na ścianach jelita.

Główka tasiemca jest wyposażona w haczyki i przyssawki. Za główką pojawiają się nowe człony, które gdy dojrzeją będą wypełnione zapłodnionymi jajami.

Pijawka lekarska: większą przyssawką pijawka przyczepia się do ofiary, mniejsza otacza otwór gębowy i szczęki. Na powierzchni ciała występują ułożone w rzędy małe oczy.

Ślimaki nagie i muszlowe

Ślimaki należą do zupełnie innego typu zwierząt -do mięczaków. W tym typie są one przedstawicielami brzuchonogów, w obrębie których znanych jest około 35 tysięcy gatunków. W przeciwieństwie do pierścienic ciało brzuchonogów nie jest podzielone na segmenty, posiadają szeroką, płaską nogę i głowę, na której osadzone są oczy.

Ślimaki muszlowe mają skręconą spiralnie ochronną muszlę, podczas gdy ciało ślimaków bezmuszlowych jest nagie. Chroni je jedynie kleista substancja okrywająca cały korpus. Występują też ślimaki, które posiadają malutkie w stosunku do wielkości ciała muszle, co wskazuje, że ślimaki nagie i muszlowe są blisko ze sobą spokrewnione. Te ostatnie preferują tereny bogate w związki wapnia, który jest głównym składnikiem ich twardych muszli. „Strzałki miłosne", wprowadzane w tkanki partnerów podczas kopulacji, są również zbudowane z soli wapnia.

Muszle mają typową dla ślimaków strukturę spiralną, przy czym kierunek skrętu jest stały i charakterystyczny dla poszczególnych gatunków. Twarde i odporne zachowały się w skałach jako skamieniałości. Najstarsze pochodzą sprzed około 570 milionów lat. Gatunki żyjące w stosunkowo krótkim okresie geologicznego czasu mają charakter

skamieniałości przewodnich, to znaczy, że umożliwiają paleontologom określenie wieku skał, w których znajdowane są ich szczątki.

Ślimaki mogą wyrządzać znaczne szkody na polach uprawnych i w ogrodach. Pokarm, którym są najczęściej fragmenty roślin (istnieją też gatunki ślimaków drapieżnych) rozdrabniają za pomocą tarki utworzonej z chitynowych zębów, która występuje na języku w dnie gardzieli w przedniej części ciała. Przykładem groźnego szkodnika jest Achatina fulica, afrykański jadalny ślimak lądowy, który został zawleczony przez człowieka do o) wielu rejonów tropików i subtropików, gdzie skutecznie niszczy ogrodową roślinność. *= Ślimaki muszlowe i nagie są pokarmem wielu i zwierząt, szczególnie zaś ptaków takich jak drozdy. Amerykańskie kanie, które zamieszkują Park Narodowy Everglades na Florydzie niemal wyłącznie żywią się ślimakami i mają dzioby przystosowane do wyciągania miękkich części ciała ślimaków z muszli. Ślimaki są też składnikiem diety malutkich owadów - świetlików.

Motylica wątrobowa

Niektóre gatunki ślimaków są żywicielami pośrednimi w cyklu życiowym przywr. Na podmokłych łąkach, gdzie występują ślimaki błotniarki, owce wraz z trawą połykają wolnożyjące larwy motyli-cy wątrobowej, przedstawicielki przywr. W ciele owcy larwy dojrzewają i produkują jaja. Wydalone wraz z kałem jaja motylicy dostają się do wnętrza ciała ślimaków, gdzie przebiegają dalsze etapy cyklu. Po opuszczeniu organizmu ślimaka larwy przedostają się do otoczenia, gdzie mogą być połknięte przez owce. Patogenne działanie motylicy polega na zatykaniu przewodów wątrobowych owiec, co prowadzi do zapalenia wątroby, anemii, a nawet śmierci. U człowieka motylica wątrobowa występuje sporadycznie.

Ochrona

Od wielu lat podejmowane są działania mające na celu ochronę ślimaków. Niektóre gatunki, zwłaszcza te wykorzystywane do produkcji macicy perłowej, zostały w ostatnim stuleciu bardzo przetrzebione. Wiele gatunków ślimaków żyjących w zbiornikach wodnych jest zagrożonych wyginięciem, spowodowanym przez zanieczyszczenia komunalne i przemysłowe, które dostają się do wód i zaburzają naturalny charakter tych ekosystemów. Szczególnie zagrożone są gatunki endemiczne. Przykładowo, populacja żyworodnych ślimaków drzewnych z wysp Polinezji Francuskiej na Oceanie Spokojnym gwałtownie zmalała w związku z próbą wprowadzenia tam drapieżnych ślimaków, które miały zapobiec problemom powodowanym przez gigantyczne ślimaki z rodzaju Achatina. Ofiarami drapieżnych ślimaków stały się jednak również rodzime gatunki. Aby zapobiec ich zagładzie, hoduje się je i dopiero po pewnym czasie wypuszcza na wolność.

Efektownie wyglądający nagi ślimak morski. Tarczowate twory na powierzchni ciała są zmodyfikowanymi skrzelami.

U tego płucodysznego ślimaka lądowego krew wypływa z serca i aortą płynie w stronę jamy płucnej, gdzie jest natlenowana.

Ptucodyszne ślimaki oddychające tlenem atmosferycznym mogą też żyć w wodzie. Na zdjęciu widać otoczone ochronnym żelem jaja.

Zając morski. Ślimak ten odżywia się morskimi glonami i pływa za pomocą płatów skórnych.

Kopulujące ślimaki. Chociaż zwierzęta te są obojnakami, żaden z tych osobników nie może zapłodnić swoich jaj własnymi plemnikami.

Anchor 22

Anchor 23

Mięczaki

Mięczaki są jedną z najliczniejszych grup zwierząt, która obejmuje około 130000 gatunków występujących na całym świecie. Wszystkie one są bezkręgowcami - nie posiadają kości - i zamieszkują zarówno środowiska wodne, jak i lądowe.

Do typu mięczaków zalicza się osiem gromad zwierząt. Są to tarczkonogi, bruz-donogi. chitony, jednotarczowce, ślimaki, walconogi, małże i głowonogi. Ponieważ wiele mięczaków wytwarza twarde muszle, często natrafia się na ślady tych istot w skałach pochodzących sprzed wielu milionów lat. Okoliczność ta ułatwia badanie przebiegu ewolucji tej grupy zwierząt i dzięki temu naukowcy mogą też określać wiek warstw skalnych, co w przypadku innych bezkręgowców byłoby nieomal niemożliwe. Muszle mięczaków, takich jak amonity i belemnity. przyrodnicy zaczęli kolekcjonować od XVIII stulecia. Do chwili obecnej opisano już 35000 wymarłych gatunków tych bezkręgowców. Każda gromada mięczaków obejmuje zawsze jakieś formy związane ze środowiskiem morza albo też składa się z gatunków wyłącznie morskich.

Budowa

Mięczaki mają niespotykaną okrywę ciała. Zachowuje się ona nieomal tak, jak masa plastyczna, i w związku z tym zwierzęta te posiadają rozmaite kształty. Kształt ciała zmienia się w zależności od gatunku, a także czynników środowiska wpływających na zwierzęta.

Ciało o miękkiej konstrukcji jest odbiciem warunków życia, w jakich bytują mięczaki. Twarda, ale giętka okrywa ciała jest bardzo przydatna do życia w niespokojnych, płynących wodach różnego rodzaju rzek i strumieni, a także mórz. gdzie występują prądy i uderzenia fal.

Ciało mięczaków jest niesegmentowane, dobrze rozwinięty jest układ krwionośny i nerwowy. Rozmnażają się płciowo, są zwierzętami albo rozdzielnopłciowymi, albo obojnakami - osobniki niektórych gatunków posiadają jednocześnie gonady męskie i żeńskie. Jedną z głównych cech charakteryzujących morskie mięczaki jest wytwarzanie przez nie muszli. Składa się ona ze związków wapnia wchłoniętych przez zwierzęta z wody morskiej. Muszla pełni różne funkcje, między innymi ułatwia pływanie, zabezpiecza przed wrogami i jest „przenośnym" domem zwierzęcia.

W ciele mięczaków zwykle wyróżnia się 3 rejony. Największą częścią jest stopa (lub noga), nad nią znajduje się worek trzewiowy, w którym zlokalizowane są główne narządy wewnętrzne, a trzecią częścią jest głowa. Stopa przyczepia zwierzę do podłoża i często ma dużą powierzchnię. Na głowie mięczaków zazwyczaj umieszczone są czułki i oczy. W okolicy otworu gębowego znajduje się radula (tarka), wyposażona w ułożone rzędami ząbki i służąca do rozdrabniania pobieranego pokarmu. Przewody odbytowe, płciowe i wy-dalnicze otwierają się do jamy płaszczowej.

Ślimaki z rodziny Haliotidae, nazywane morskimi uszami, są grupą jadalnych mięczaków, których muszle mają szereg oddzielnych otworów oddechowych. Mięczaki te pobierają tlen z wody parzystymi skrzelami, a odchody i związki azotowe są usuwane bezpośrednio do wody przez wspomniane otwory w muszli. Haliotidae, żerując, używają swojej tarki, na której znajdują się rzędy małych ząbków służących do rozcierania cząstek pokarmu.

Ślimaki

Większość gatunków morskich mięczaków należy do gromad ślimaków, małży i głowonogów. W gromadzie ślimaków, zwanych inaczej brzu-chonogami, wyróżnia się następujące podgroma-dy: przodoskrzelne, płucodyszne i tyłoskrzelne. Przodoskrzelne występują głównie w morzu, rzadziej na lądzie lub w wodach słodkich, płucodyszne (u których jama płaszcza jest narządem oddechowym - płucem) są formami lądowymi i słodkowodnymi, a tyłoskrzelne są wyłącznie ślimakami żyjącymi w morzu. Do morskich form zaliczane są na przykład porcelanki i skrzydelniki, które są znane ze względu na wspaniałe muszle. Istnieją jednakże gatunki ślimaków morskich, które muszli nie wytwarzają, np. zając morski. Ślimaki bez-muszlowe - nagie - często występują na rafach koralowych, gdzie odżywiają się koralami, gąbkami i ukwiałami. Zające morskie są roślinożerne, a ich pokarmem są glony, bakterie i grzyby rosnące na skałach. Ślimaki mięsożerne, np. Buccinium unda-tum, żyją wśród skał w pobliżu morskich brzegów i często wyjadają ryby zaplątane w rybackie sieci.

Ciało ślimaków jest skręcone i w wyniku tego odbyt jest położony blisko głowy. Taką zakłóconą symetrię ciała można najlepiej zaobserwować patrząc na spiralnie zwiniętą muszlę, która okrywa części miękkie. Ślimaki przodoskrzelne są roz-dzielnopłciowe, ślimaki tyłoskrzelne i płucodyszne to formy hermafrodytyczne. Każda samica Buccinium, który należy do ślimaków przodoskrzelnych, składa około 2000 kokonów, a w każdym z nich jest blisko 1000 jaj. W czasie składania jaj samice grupują się, a ich kokony zlepiają się i tworzą kule. które roznoszą prądy wody. Z 1000 jaj w każdym kokonie kluje się około 30 osobników. Zjadają one pozostałe jaja i pożerają się nawzajem, co w końcu doprowadza do tego, że z każdego kokona rozwija się zaledwie dziesięć larw.

Większość gatunków ślimaków wytwarza muszle, a niektóre, np. błotniarka jajowata, może występować zarówno w wodach słodkich, jak i lekko zasolonych morzach.

Małże

Łacińska nazwa małży. Bivalvia, wywodzi się od słowa valva, czyli zastawka. Jest to związane ze sposobem, w jaki zwierzę reguluje ilość przepływającej przez jego ciało wody. Typowym przedstawicielem małży jest omółek. Ciało jego jest otoczone dwuczęściową muszlą, której obie skorupy są połączone po stronie grzbietowej specjalnym zamkiem. Zamek ten utrzymuje je w stanie rozwarcia i wtedy może następować przepływ wody przez ciało. Kiedy drapieżnik, np. ostrygojad, rozgwiazda lub drapieżny ślimak, zaatakuje małża, mięśnie zwieracze, które działają antagonistycz-nie do zamka, kurczą się i muszla się zamyka. Małże odżywiają się zawieszoną w toni wodnej materią organiczną, którą odfiltrowują z wody dostającej się do ciała przez syfon wpustowy. Woda opuszcza ciało przez mniejszy syfon wypustowy.

Skamieniała muszla amonita. O ewolucji mięczaków wiemy dużo dzięki temu, że ich twarde muszle są dobrze zachowane w wielu pokładach skalnych pochodzących z różnych okresów geologicznych.

Skorupa wszystkich małży składa się z dwóch połówek, które osłaniają miękkie części ciała. Małżami są m.in. omółki, ostrygi i sercówki.

Głowonogi

Głowonogi są najbardziej wyspecjalizowaną grupą mięczaków. Do tej gromady należą łodziki, mątwy, kałamarnice (kalmary) i ośmiornice. Wszystkie te zwierzęta zamieszkują wyłącznie wody morskie. Do głowonogów zaliczane są też wymarłe amonity i belemnity, które występowały od kambru (około 500 milionów lat temu). Głowonogi mają otwór gębowy otoczony ramionami, które są wytworem nogi. Ramiona są zaopatrzone w przyssawki i haczyki. Głow onogi mają również bardzo dobrze rozwinięte oczy. Kałamarnica olbrzymia, która jest największym znanym żyjącym bezkręgowcem, ma oko o średnicy dochodzącej do 38 centymetrów. Jest to największe oko znane wśród wszystkich zwierząt, zarówno tych kręgowych,jak i bezkręgowych. Jama płaszczowa kałamamicy jest wykorzystywana podczas pływania. Napełniana wodą, która następnie z wielką siłą jest wyrzucana, umożliwia ona zwierzęciu szybkie poruszanie się w wodzie na zasadzie odrzutu. Obserwowano kałamarnice, które pływały z prędkością 55 km/h. Widuje się także te zwierzęta, jak poruszając się z wielką prędkością, wyskakują z wody. gdy są gonione przez drapieżne tuńczyki. Mogą wtedy spadać na pokłady statków. Kałamarnice mogą dorastać do wielkich rozmiarów - największa zmierzona kałamarnica miała ponad dwanaście metrów długości. Wielkie blizny na skórze kasza-lotów są śladami po przyssawkach kałamarnic.

Głowonogi takie jak ośmiornice, które mają osiem ramion, posiadają papugowaty dziób. Ofiara, np. ryba. na początku chwytana jest ramionami zaopatrzonymi w przyssawki i haczyki. Następnie jest kierowana w stronę dzioba, którym ośmiornica zadaje ciosy. Zdobycz jest uśmiercana przez jad znajdujący się w ślinie i dzięki temu ośmiornica może wolno pożerać upolowane zwierzę.

Ośmiornice żyjące na dnie głębokich mórz dochodzą do większych rozmiarów ciała niż kałamarnice, jednak widziano je tylko kilka razy. Część ciała olbrzymiej ośmiornicy, wyrzucona na plażę Florydy blisko St. Augustine. wskazuje, że zwierzę musiało ważyć około 6-7 ton.

Ośmiornice nie tolerują się wzajemnie, a kiedy dochodzi do kopulacji, odbywają ją z wyciągniętymi ramionami. Samiec przekazuje pakiety plemników przez bruzdę w specjalnym ramieniu. Po zapłodnieniu samica przystępuje do składania jaj, których może złożyć nawet do stu pięćdziesięciu tysięcy. Przez sześć tygodni opiekuje się nimi, aż do momentu kłucia się młodych osobników. Po tym czasie samica umiera.

Mątwy mają dziesięć ramion, dwa z nich są dłuższe od pozostałych i służą do chwytania ofiar.

którymi najczęściej są ryby. Mątwy są wysoce wyspecjalizowanymi drapieżnikami. Posiadają wewnętrzny szkielet, którym jest okryta płaszczem wapienna muszla. Usztywnia on ciało i ułatwia pływanie. Mątwa, tak jak ośmiornica, posiada w skórze specjalne komórki barwnikowe, dzięki którym może zmieniać barwę ciała w zależności od podłoża, na którym się znajduje. Często to zwierzę ma paskowany, czarno-biały, jak zebra, rysunek na ciele, który dobrzeje maskuje wśród podwodnych glonów, gdzie spędza większość czasu.

Młody osobnik kałamarnicy. Niektóre gatunki kałamar-nic, np. z rodzaju Archireuthis, mogą dorastać do 16 metrów długości i masy dwóch ton.

Widok z bliska przyssawek kałamarnicy. Drobne haczyki na brzegu każdej przyssawki ułatwiają przytrzymanie ofiary. Przyssawki znajdują się na wszystkich ramionach.

Kałamarnica ma osiem krótszych ramion (pokazano cztery) i dwa długie, które mogą się kurczyć. Mięczak ten porusza się siłą odrzutu wody. Krew natlenia się w skrze-lach znajdujących się w jamie płaszczowej. U płynącej kałamarnicy na tylnym końcu ciała widoczne są duże płetwy.

Skorupa wszystkich małży składa się z dwóch połówek, które osłaniają miękkie części ciała. Małżami są m.in. omółki, ostrygi i sercówki.

Mątwy pospolite chwytają zdobycz, wystrzeliwując w kierunku ofiary dwa długie ramiona. Gdy nie polują, ramiona te są schowane w jamie pod oczami. Czekajac na zdobycz, mątwy zwykle leżą na dnie morza częściowo zagrzebane w piasku

U małży z rodzinyprzegrzebkowatych na brzegu płaszcza znajdują się liczne czułkowate wyrostki i prymitywne oczka. Oczka reagują na ruch i dzięki nim małż może dostrzec wroga.

Cykl życiowy słodkowodnego małża (skójka lub szczeżuja). Z zapłodnionych jaj powstają larwy zwane glochidiami, które przyczepiają się do ciała ryby i przebywają na płetwach lub skrze-lach. Tam następuje ich dalszy rozwój. Po dojrzeniu odczepiają się i rozpoczynają samodzielne życie.

Chitony

Spośród pięciu pozostałych gromad mięczaków chitony są ważną, w sensie ewolucyjnym, grupą. Są one morskimi zwierzętami, które spotyka się w płytkich wodach. Na grzbiecie posiadają osiem zachodzących na siebie wapiennych płytek, które tworzą zewnętrzny szkielet. Po stronie brzusznej w bruździe jest sześć lub więcej par skrzeli, za pomocą których chitony oddychają. Poszukują pokarmu w nocy, zeskrobując wyposażoną w ząbki tarką glony i inny materiał roślinny.

Znanych jest około 70 gatunków tarczkonogów. Te morskie stworzenia mają robakowaty kształt i żywią się mikroorganizmami i martwą materią organiczną pobieraną z osadów dennych. Ich ciało jest otoczone ochronnym oskórkiem, w którym tkwią wystające na zewnątrz wapienne igiełki.

Walconogi

Walconogi są wyłącznie morskimi mięczakami, które żyją w osadach dennych. Mają dwuboczną symetrię ciała, ich przeważnie lekko wygięta, wapienna muszla jest otwarta na obu końcach. Żywią się otwornicami i okrzemkami, które chwytają za pomocą nitkowatych wyrostków, a następnie rozcierają za pomocą tarki.

Prymitywne gromady

Dwie pozostałe gromady morskich mięczaków to bruzdonogi i jednotarczowce. Bruzdonogi nie posiadają muszli (cecha prymitywna). Są także roba-kowatego kształtu, a ciało ich jest obłe. Żywią się prawie wyłącznie parzydełkowcami.

Jednotarczowce są mięczakami żyjącymi na dnie morza na dużych głębokościach - poniżej 200 metrów. Mają grzbietobrzusznie spłaszczone ciało dwubocznej symetrii, a ich skorupka ma misecz-kowaty kształt.

Łańcuch pokarmowy

Morskie mięczaki są ważnym ogniwem powiązań ekologicznych występujących w morskim środowisku. Gatunki filtrujące wodę i odcedzające zawieszone w niej drobiny pokarmu (np. małże) stoją u podstawy zależności troficznych w ekosystemie. Wiele ich staje się następnie pokarmem morskich ptaków. Morskie mięczaki, które zjadają glony bakterie, są nazywane konsumentami pierwszego rzędu, a te, które zjadają inne zwierzęta, na przykład ośmiornice, to konsumenci drugiego rzędu.

W morzach południowych mięczaki są podstawowym pożywieniem kaszalotów i fok. Oblicza się, że ssaki te corocznie zjadają ogółem około 10 min ton kałamarnic. które są ich główną zdobyczą.

Pożyteczne związki

Istnieje wiele gatunków mięczaków, które wykorzystują podczas swego rozmnażania inne zwierzęta, a także wiele gatunków innych zwierząt wykorzystujących mięczaki do swego rozmnażania. Słodkowodne szczeżuje i skójki wytwarzają larwy nazywane glochidiami. które przyczepiają się do skrzeli lub skóry ryb i w taki sposób przebiega ich rozwój. Po osiągnięciu dojrzałości odczepiają się od ryby i jako osobniki dorosłe rozpoczynają samodzielne życie.

Odwrotna zależność występuje pomiędzy różanką a małżem. Samica różanki składa ikrę do wnętrza małża, gdzie następuje rozwój jajeczek ryby. W obu przypadkach związki polegają raczej na jednostronnej korzyści, gdyż tylko jeden z gatunków odnosi zysk.

Dobrym przykładem obopólnych korzyści jest symbiotyczna zależność pomiędzy ogromnym małżem z rodzaju Tridacna a zooksantellami, które żyją w jego ciele. Specjalne przezroczyste komórki ciała małża ukierunkowują padające światło na zooksantelle, które zamieniają w procesie fotosyntezy zbędne produkty przemiany materii małża na związki cukrowcowe. Substancje te następnie są wykorzystywane przez małża jako pokarm. Ponieważ istnienie małży jest zależne od pomyślnego przebiegu fotosyntezy u zooksantelli, Tridacna występują w płytkich morzach, gdzie dociera światło, a nie w ciemnych głębinach.

Od wielu lat ludzie pozyskują mięczaki jako pokarm i dla celów dekoracyjnych. Perły i muszle z macicą perłową są naturalnymi wytworami małży. Perły powstają, gdy obce ciało, zwykle ziarno piasku lub pasożyt, dostanie się i ugrzęźnie pomiędzy płaszczem a muszlą małża. Zostaje ono otoczone wapienną substancją i w ten sposób jest izolowane od reszty ciała. W drodze sztucznego wprowadzania ciał obcych do ciała małży można wymusić produkowanie przez nie pereł. Mała figurka Buddy, na przykład, wprowadzona do ciała małża i otoczona masą perłową jest doskonałą pamiątką dla turystów.

Zaniepokojony chiton zwija się i w ten sposób jego miękkie części ciała zostają osłonięte przez twarde, wapienne płytki.

Ciało chitona składa się z głowy, tułowia oraz nogi. Na grzbiecie posiada 8 wapiennych płytek. U niektórych gatunków występuje fałd płaszcza, na którym znajduje się dziewięć par wrażliwych na dotyk wyrostków.

Wolno pływająca larwa chitona z z właśnie rozwijającymi się płytkami muszlowymi. U starszej larwy już dobrze widać wykształconą nogę i płytki.

Usytuowanie głównych narządów chitona. Wytworem płaszcza jest osiem wapiennych płytek, które okrywają górną część ciała.

Znaczenie gospodarcze

Mieniąca się barwami tęczy warstwa perłowa wyściela wnętrze muszli. W zdobnictwie jest ona nazywana macicą perłową i służy do układania różnych wzorów na drewnianych powierzchniach, meblach, biżuterii lub kompletach stołowych. Na Filipinach i w Indonezji zbiera się muszle małży perłopławów Pinctada, a na Wyspach Salomona i innych wyspach Pacyfiku muszle ślimaków przo-doskrzelnych Trochus i z rodziny Turbinidae.

We współczesnym świecie coraz bardziej rośnie zainteresowanie zbieraniem egzotycznych muszli. Muszle zbiera się, wyławiając je z morza lub kupując w specjalnych fermach mięczaków, gdzie hoduje się te zwierzęta. Na przykład w wodach na południe od wybrzeży Kalifornii hoduje się, wytwarzające piękne muszle, ślimaki z rodzaju Haliotis. Na całym świecie na głównych ulicach nadmorskich kurortów i ośrodków turystycznych coraz częstszym widokiem są sklepy i stoiska z muszlami mięczaków. Zbieranie muszli staje się tam modnym zajęciem.

Morskie mięczaki są także pokarmem ludzi, a ich poławianie jest często podstawowym źródłem utrzymania społeczności żyjących nad brzegami mórz. Na przykład w krajach śródziemnomorskich poławia się regularnie 50 gatunków małży, 12 gatunków ślimaków i 13 gatunków głowonogów. Szacuje się. że do 2000 r. roczna konsumpcja samych tylko ostryg osiągnie poziom 2.3 miliona ton. Ostrygi stanowią około jednej czwartej całkowitej ilości zjadanych na świecie mięczaków. Corocznie wyławia się z mórz około 1.2 min ton rozmaitych gatunków głowonogów. Pięćdziesiąt procent tej masy to połowy dokonywane przez Japończyków.

Oprócz względów dekoracyjnych i kulinarnych, morskie mięczaki przynoszą ludziom także innego rodzaju korzyści. Komórki nerwowe mięczaków

są szczególnie duże w porównaniu z neuronami kręgowców i z tej przyczyny są one dobrym obiektem badań laboratoryjnych. Na przykład zając morski jest obiektem badań nad pamięcią. Ciała ostryg, skrzydelników i kałamarnic wytwarzają substancje o działaniu antywirusowym i antybak-teryjnym, co znajduje zastosowanie, jednak jeszcze na małą skalę, w przemyśle farmaceutycznym. Niektóre małże syntetyzują w swych organizmach związki antynowotworowe.

Obok mięczaków, których eksploatowanie przynosi ludziom wielkie korzyści, są też w tym typie gatunki wyrządzające nam szkody. Jednym z nich jest świdrak okrętowy Toredo navalis, który drążąc w drewnie korytarze, niszczy drewniane urządzenia portowe i łodzie.

Ochrona

Kilka gatunków morskich mięczaków jest zagrożonych wyginięciem, a liczebność wielu form z tego typu bezkręgowców maleje w wyniku niszczenia środowisk morskich i zanieczyszczenia wód. Zanieczyszczenie wód jest główną przyczyną upadku licznych hodowli mięczaków na całym świecie, a szczególnie na Morzu Śródziemnym. Obecność metali ciężkich, zamulenie, wzrost liczebności bakterii pochodzących ze ścieków i ropa naftowa to główne czynniki spadku liczebności morskich zwierząt. Najpoważniejszą jednak przyczyną, o wiele ważniejszą niż plamy ropy naftowej, jest zatrucie wód różnego rodzaju toksynami. Mięczaki morskie, które pobierają pokarm filtrując wodę, są szczególnie wrażliwe na obecność zanieczyszczeń, gdyż utrudniają im one filtrację, zatykając narządy filtracyjne.

Obecnie wiele krajów wyznaczyło na swoich wodach terytorialnych strefy będące rezerwatami podwodnej przyrody. W krajach odławiających mięczaki do celów konsumpcyjnych prawo często określa okresy ochronne, limity połowów i minimalną wielkość pozyskiwanych osobników. Istnienie takich ograniczeń jest konieczne, aby zapobiec przełowieniu, jednakże są one wprowadzane w życie zazwyczaj tylko wtedy, gdy istnieje wyraźna groźba spadku połowów w następnych latach.

Morskie mięczaki są obiektem szczególnego zainteresowania Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCNNR). Różne komórki tej organizacji badają zmiany liczebności zwierząt i roślin oraz pomagają ocenić stopień zagrożenia fauny i flory ze strony rozmaitych czynników, zarówno tych o charakterze naturalnym, jak i antropogenicznych, czyli spowodowanych działalnością człowieka.

W zagrożeniu

Mięso skrzydelnika olbrzymiego (Strombus gigaś) jest ważnym źródłem pokarmu na Karaibach, gdzie od wielu stuleci odławia się te ślimaki. W niektórych miejscach gatunek ten stał się bardzo rzadki, a liczebność jego nadal się kurczy. Rozpoczęto więc programy badawcze nad biologią skrzydelnika, a także wprowadzono ograniczenia jego odłowów i wymiary ochronne. Na Bermudach skrzy-delnik olbrzymi jest gatunkiem objętym ochroną. W klasyfikacji IUCNNR gatunek ten jest określany jako „zagrożony ze względów komercyjnych".

Tryton olbrzymi (Charonia tńtonis) występuje na rafach koralowych Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku. W klasyfikacji IUCNNR jest określany jako „rzadki". Od wielu stuleci gatunek ten był ceniony ze względu na swoją muszlę, której wyspiarze z Hawajów, Seszeli i Indonezji używali jako trąby wydającej donośny dźwięk. W ostatnich latach muszle te są pożądanym obiektem dla kolekcjonerów, gdyż dochodzą do półmetrowej długości i są rzadko spotykane, gdyż w warunkach naturalnych trytony nie są liczne. Wiedza o biologii trytona olbrzymiego jest uboga. Wydaje się, że ten ślimak żywi się głównie szkarłupniami.

Morski nagi ślimak doridella z holenderskiego Zuiderzee prawdopodobnie już wyginął. Po tym, jak w 1932 r. odgrodzono tamą Zuiderzee, nastąpił gwałtowny spadek liczebności tego gatunku. Nie spotyka się też tego ślimaka na Wadden Zee, na którym także wybudowano tamę. Przykład dori delii z Zuiderzee obrazuje zagrożenia, z jakimi stykają się inne gatunki zwierząt żyjących na terenach zalewowych i nad brzegami mórz. Takie obszary są zwykle gęsto zaludnione, budowane są tam porty i stocznie. IUCNNR nadała doridelli status gatunku „ niedostatecznie poznanego", co wskazuje, że nie był on wystarczająco zbadany, zanim wyginął.

Największe małże świata to przydacznie. Występują one w rejonie Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku, i są szczególnie intensywnie eksploatowane przez Tajwańczyków, którzy odławiają je dla mięsa i muszli. IUCNNR wymienia siedem gatunków

0 statusie „rzadki", „niedostatecznie poznany"

1 „podatny na wyginięcie". Przydacznie zasiedlają płytkie wody raf koralowych do maksymalnej głębokości 20 metrów. Z wody morskiej odfiltro-wują plankton. Dochodzą do ogromnych rozmiarów i żyją prawdopodobnie ponad 100 lat. Przy-dacznia olbrzymia Tridacna gigas osiąga długość 1,5 metra i może ważyć nawet 250 kilogramów. Przydacznie występują w niektórych podwodnych morskich rezerwatach i wydaje się, że można je rozmnażać w specjalnych hodowlach.

Na liście zagrożonych gatunków morskich mięczaków są także gatunki europejskie. Są nimi na przykład dwa gatunki ślimaków: Paludinella lit-tońna (status „rzadki) i Tenellia adspefsa (status „niedostatecznie poznany"). Pierwszy z nich zasiedla europejskie wody Morza Śródziemnego i Atlantyku, a drugi występuje na całym świecie. Czynniki, jakie zagrażają tym gatunkom, to budowanie umocnień brzegowych, osuszanie estuariów i rozwój niekontrolowanej turystyki.

Wytwarzając perły, małż broni się przed larwami pasożytów i ziarnami piasku, które dostawszy się do jego ciała, mogą wyrządzić mu szkodę. Zewnętrzna warstwa płaszcza -epithelium - produkuje substancję perłową, którą otacza ziarno piasku lub pasożyta i w ten sposób neutralizuje jego obecność.

Skorupiaki

Wszystkie skorupiaki, od mikroskopijnych zwierząt wchodzących w skład planktonu do olbrzymiego kraba japońskiego, mają jedną cechę wspólną: twardy, członowany szkielet zewnętrzny, który daje im oparcie i ochronę.

Skorupiaki to jedna z kilku grup zwierząt, które wykształciły złożone, przypominające pancerz szkielety, osłaniające mięśnie i narządy wewnętrzne, a także chroniące przed uszkodzeniem i atakiem wrogów. Wszystkie te zwierzęta są nazywane stawonogami, co oznacza, że ich odnóża połączone są za pomocą stawów. Jest to istotne, ponieważ najważniejszą cechą odróżniającą te stworzenia od. powiedzmy, mięczaków - takich jak posiadające muszle serców-kowate i małże - jest fakt. że ich kończyny są schowane w rurce z twardego, kościstego materiału z ruchomymi stawami.

Najlepiej znaną grupą stawonogów są owady, ale jest jeszcze wiele innych zwierząt, takich jak pająki, skorpiony, pareczniki i krocionogi. które posiadają tę samą strukturę szkieletu. Niektóre z tych zwierząt są bardzo podobne do skorupiaków - na przykład skorpion w znacznym stopniu przypomina raka - jednak dokładne badania sugerują, że miały one innych przodków, a budowę ciała typową dla skorupiaka przyjęły po prostu dlatego, że stanowiła najlepsze rozwiązanie wspólnego problemu wspierania i ochrony delikatnej tkanki. To rozwiązanie - szkielet zewnętrzny - to w zasadzie zgrubiała i sztywna skóra zwana kutikulą. Jej skład różni się w zależności od rodzaju zwierzęcia, ale jeśli chodzi na przykład o owady, ich pancerz składa się głównie z chityny, zrogowaciałego, elastycznego materiału przypominającego roślinną celulozę (podstawowy składnik drewna). U wielu dużych morskich skorupiaków, takich jak kraby i homary, chityna została wzbogacona wapniem i w efekcie powstała twarda, wapienna „skorupa". Jest ona doskonałą ochroną przed wszelkimi uszkodzeniami, a oprócz tego dzięki niej rosnące zwierzę nie „zapada" się pod swoim ciężarem.

Kolejne trudności

Proces rośnięcia niesie ze sobą wiele niebezpieczeństw i trudności. U zwierząt posiadających szkielety wewnętrzne - tak jak u ludzi - kości po prostu rosną wraz z otaczającymi je mięśniami i narządami. Jednak rogowe bądź wapienne szkielety zewnętrzne stawonogów nie mogą rosnąć w ten sam sposób. Taki zesztywniały pancerz ma niezmienną wielkość; jeśli mięśnie i narządy wewnętrzne zwierzęcia będą się w dalszym ciągu powiększały, ciśnienie wewnątrz skorupy będzie po prostu rosło, aż zostanie on rozsadzony.

W pewnym sensie tak właśnie się dzieje, ponieważ skorupa ma wbudowane strefy słabsze, które otwierają się, kiedy nacisk od wewnątrz przekracza pewien poziom. Na określonym etapie rozwoju zwierzę ma już przygotowaną nową powłokę pod starą ..zbroją".

Kiedy nowa skorupa jest już gotowa - i zwierzęciu zaczyna być ciasno - stara zostaje zdarta przez siłę powietrza lub wody, odsłaniając nowy pancerz. Ponieważ nowy pancerz jest jeszcze miękki, zwierzę „nadyma" go powietrzem lub wodą, by, gdy zesztywnieje, był wystarczająco duży, aby pomieścić powiększające się miękkie części ciała. W tym czasie zwierzę stanowi łatwą zdobycz dla swoich wrogów.

Olbrzymi krab japoński zamieszkuje głębiny oceanów. To największy krab na świecie - rozpiętość jego nóg wynosi około 2,5 m.

Olbrzymi krab japoński zamieszkuje głębiny oceanów. To największy krab na świecie - rozpiętość jego nóg wynosi około 2,5 m.

Budowa ciała

Niektóre stawonogi, jak owady i pająki, charakteryzuje stała, określona liczba nóg (sześć u owada, osiem u pająka), jednak skorupiaki są o wiele bardziej zróżnicowane. Przede wszystkim skorupiaki posiadają jedną parę nóg na każdy segment ciała, i ta podstawowa struktura jest wyraźnie widoczna u jednego z najlepiej znanych przedstawicieli tej grupy, prosionka szorstkiego.

Ciało tych stworzeń składa się z łańcucha opancerzonych segmentów, przy czym każdy zaopatrzony jest w jedną parę nóg, spełniających jednak różne funkcje. Te na pierwszych 7 segmentach, znajdujących się tuż za głową, służą do chodzenia, jednak te znajdujące się na 5 ostatnich segmentach zostały przystosowane do spełniania funkcji oddechowych. Para na segmencie końcowym prawdopodobnie służy jako narządy czuciowe, podobnie jak 2 pary czułków wychodzących z małej głowy tego zwierzęcia.

Chociaż części ciała prosionka sprawiają wrażenie podobnych, przy dokładniejszym badaniu

Dryfujące i pływające

liści odnóży. Te odnóża są mniej więcej identyczne, ale spełniają wiele funkcji: liścionóg płynie do góry nogami za pomocą rytmicznych uderzeń wszystkimi odnóżami, a w tym czasie włoski pokrywające kończyny odfiltrowują cząsteczki pożywienia znajdujące się w wodzie. Kiedy zwierzę zmienia kierunek ruchu, cząsteczki jedzenia zostają przeniesione przez wodę do przodu i przytrzymane przez lepkie wydzieliny na kończynach gębowych, które następnie przekazują je do jamy gębowej skorupiaka. Jednocześnie kończyny pochłaniają tlen z wody przez swoje cienkie pan-cerzyki, służąc w ten sposób jako skrzela. Z tej przyczyny liścionogi i ich krewni znani są pod nazwą skrzelonogów.

Inne skrzelonogi wyglądają całkiem inaczej. Maleńka wodna istota, rozwielitka, żyjąca w stawach i jeziorach, wytworzyła pancerz części tułowiowej okrywający większą część jej ciała, pozostawiając na wierzchu jedynie głowę. Jej nogi służą jako skrzela - dlatego została zaklasyfikowana do skrzelonogów - ale pływa za pomocą uderzeń drugiej pary swoich potężnych czułków, przepychając bogatą w pożywienie wodę przez aparat filtrujący swoich owłosionych kończyn.

Prosionki to skorupiaki lądowe. Zazwyczaj zamieszkują miejsca wilgotne, ponieważ ich przypominające skrzela narządy oddechowe nie powinny całkowicie wyschnąć.

Po złożeniu jaj morski widłonóg wydziela kleistą substancję, która otacza jaja i skleja je ze sobą.

Ten skorupiak ma tylko około 7,5 cm długości, ale wykazuje wiele cech wspólnych z homarami i rakami.

Budowa ciała prosionka. Widoczna jest górna i dolna połowa ciała.

Strona brzuszna kulanki z widoczną komorą lęgową i młodymi.

Widoczne narządy

Rozwijający się pancerz tułowiowy rozwielitki jest przezroczysty, zatem wszystkie narządy wewnętrzne tego zwierzęcia są dobrze widoczne, łącznie z komorą lęgową, w której dojrzewają komórki jajowe.

Zwierzęta są rozdzielnopłciowe, jak większość skorupiaków, ale osobnik żeński jest w stanie wydać młode bez kopulacji, który to proces otrzymał nazwę partenogenezy. Dzięki temu populacja rozwielitki może gwałtownie powiększać się na początku roku, kiedy istnieją idealne warunki żerowania i wzrostu. Takie populacje mogą składać się wyłącznie z osobników żeńskich. Późnym latem i jesienią zmieniające się warunki zachęcają do rodzenia osobników męskich, które następnie łączą się z samicami, by doprowadzić do powstania zapłodnionych komórek jajowych. Są one bowiem bardzo odporne na zimno i brak wody, co pozwala gatunkowi przeżyć zimę, podczas której wyginą dorosłe osobniki. W następnym roku z jaj wylęgną się młode i cykl powtórzy się po raz kolejny.

W każdym zbiorniku wodnym pływającym rozwielitkom towarzyszą maleńkie skorupiaki z niezwykle długimi czułkami rozpostartymi po obu bokach. To widłonogi, przedstawiciele licznej gromady, składającej się z ponad 8400 gatunków żyjących w wodach słodkich i oceanach na całym świecie.

Filtrowanie

Przez większą część roku morskie widłonogi żerują na innych zwierzętach planktonowych, jednak podczas wiosennego „kwitnienia" planktonu zaczynają odżywiać się przez filtrowanie wody, skierowywanej przez drugą parę czułków do sita zmodyfikowanych kończyn.

W tych okresach szybko się rozmnażają tworząc wielkie stada. Ocenia się, że same widłonogi stanowią największą spiżarnię białka zwierzęcego na świecie. Jako takie, odgrywają podstawową rolę w przeżyciu większości pozostałych zwierząt morskich. Są podstawą pożywienia ryb takich jak sardele i śledzie, którymi z kolei żywią się inne zwierzęta, na przykład dorsz i tuńczyk. Rekin olbrzymi, rekin wielorybi i manta (diabeł morski) też żerują niemal wyłącznie na widłonogach, a wiele wielkich waleni filtruje je z wody całymi tonami, zwłaszcza w bogatych w plankton morzach półkuli północnej.

Nie wszystkie widłonogi swobodnie pływają. Niektóre przekształciły się w pasożyty, np. „wszy rybie" (zawrybkowce i kaligusy) ssące rybią krew. Ich odnóża są zakończone pazurami, które umożliwiają przyczepienie się do żywiciela. Pokrewne gatunki żerują na waleniach, osiągając olbrzymie rozmiary sięgające 30 cm. Inne wyspecjalizowały się jeszcze bardziej i wbijają się w skrzela ryb, odżywiając się obfitymi dostawami krwi płynącej przez delikatną tkankę.

Widłonogi odgrywają ważną rolę w łańcuchu pokarmowym, będąc podstawowym składnikiem planktonu.

Podczas „wiosennego kwitnienia" w oceanie jest dużo roślin plankto-nicznych, którymi żywią się widłonogi.

Wąsonogi

Jeszcze wyższy stopień adaptacji wykazują różne gatunki wąsonogów, które osiadają na skałach i zalanych wodą pniach drzew na brzegach mórz całego świata. Na pierwszy rzut oka pąkla wygląda jak rodzaj małża, ale w rzeczywistości należy do skorupiaków prowadzących osiadły tryb życia. Przytwierdza się on do skały i filtruje pożywienie z przepływającej wokół morskiej wody.

Niebezpieczne środowiska

Morski brzeg jest niebezpiecznym środowiskiem życia. Każde

żyjące tutaj zwierzę ryzykuje zalaniem przez fale, zmiażdżeniem przez obluzowane kawałki skał i wystawieniem na osuszające działanie słońca i wiatru podczas odpływu. Niezbędne zatem staje się solidne zabezpieczenie. Pąkla rozwiązała ten problem zmieniając pancerz swojej głowy w kilka mocno zwapnionych płytek, połączonych razem w muszlę w kształcie szyszki. Sama muszla zostaje następnie przytwierdzona do skały i pąkla odżywia się przez otwór w szczycie, wyławiając z wody pożywienie za pomocą sześciu par zagiętych, owłosionych nóg. Kiedy zaczyna się odpływ, zwierzę chowa nogi do pancerza i zamyka otwór wylotowy szczelnie dopasowanymi płytkami, dzięki którym woda nie wypływa na zewnątrz.

Pąkle są obojnakami. Rozmnażanie odbywa się w ten sposób, że pojedynczy osobnik wykorzystuje długą rurkę, by wstrzyknąć nasienie swojemu sąsiadowi. Zapłodnione jajeczka pozostają wewnątrz pancerza do momentu, gdy rozwiną się z nich maleńkie młode w stadium larwy zwanej naupliusem. Każda larwa dołącza do pływającego planktonu, gdzie może żyć i odżywiać się bardziej jak widłonóg niż pąkla. Po około miesiącu larwa osiada na skale i przekształca się w nieruchomego dorosłego osobnika.

Stadium ruchliwej larwy jest bardzo ważnym etapem rozwoju dla pąkli. ponieważ umożliwia szerokie rozprzestrzenianie się gatunku; z tej przyczyny ta postać zwierzęcia często jest nazywana „fazą dyspersyjną". Wiele innych, prowadzących stosunkowo osiadły tryb życia skorupiaków (łącznie z rakiem, krabem i homarem), stosuje ten sam system. Każdy gatunek ma swój charakterystyczny rodzaj larwy nauplius, unoszący się wraz z planktonem, by w końcu osiąść na dnie morza, gdzie rozpocznie się jego przekształcanie w osobnika dorosłego. Sam plankton w dużej części składa się z larw skorupiaków, a także z larw niezliczonych mięczaków, robaków, jeżowców, ukwiałów i innych morskich stworzeń wykorzystujących ten sam system dyspersyjny.

Podobnie jak w przypadku widłonogów, nie wszyscy przedstawiciele gromady pasują do klasycznego modelu. Niektóre pąkle mają podobny tryb życia, ale płytki ich pancerzy są umieszczone na słupkach. Nie są tak odporne i nie potrafią przeżyć bez wody. Bardzo niezwykłe są pąkle pasożytnicze jak Sacculina carcini, atakujące kraby. Larwa tego zwierzęcia pływa swobodnie jak inne larwy skorupiaków, ale osobnik dorosły przyczepia się do kraba i zapuszcza „korzenie" w jego ciało, by pobrać składniki odżywcze.

Populacja europejskich raków żyje jedynie w czystych wodach, zatem z powodu zanieczyszczenia środowiska ich liczba powoli się zmniejsza.

Amerykański homar zamieszkuje skaliste wybrzeża,

0 natomiast niektóre 5 inne gatunki homa-: rów są mieszkańcami głębin morskich.

Żołądek homara jest podzielony na dwie części. Żywność zostaje starta w części wypustowej, potem przechodzi do części odźwiernikowej.

Te, co czołgają się i łapią zębami

Budowa ciała krewetki. Odnóża kroczne (służące do poruszania się) nazywają się pereiopodami, a kończyny odwłokowe - pleopodami.

Przeważająca większość skorupiaków należy do klasy Malacostraca, obejmującej część najlepiej znanych grup, w tym równonogi, obunogi. krewetki, homary i kraby. Niektóre są w stanie pływać, lecz u innych rozwinęły się silne nogi umożliwiające chodzenie, dzięki czemu gatunki te mogą żyć na lądzie lub pełzać po dnie morza Równonogi lądowe, amfibiotyczne i obunogi są bardzo podobne do siebie z wyglądu i pod względem zwyczajów: mają wielosegmentowe ciała z wieloma nogami, są drapieżnikami żyjącymi na brzegu mórz i w wilgotnych miejscach na lądzie. Równonogi i obunogi amfibiotyczne są w zasadzie zwierzętami morskimi, które znalazły sposoby na przeżycie powyżej poziomu maksymalnego przypływu. Kończyny na tylnych segmentach przekształciły się w skrzela, które przechowują własne zapasy wody, kiedy zwierzę buszuje wśród odpadów nad brzegiem morza. Teczy rzeki. Pozwoliło to niektórym gatunkom osiągnąć całkiem znaczne rozmiary. Zwierzęta zamieszkujące dno nie filtrują wody. lecz pożerają padlinę lub aktywnie polują. U wielu z nich rozwinęły się silne szczypce pomagające pochwycić i rozdrobnić pokarm.

Równonogi lądowe, amfibiotyczne i obunogi są bardzo podobne do siebie z wyglądu i pod względem zwyczajów: mają wielosegmentowe ciała z wieloma nogami, są drapieżnikami żyjącymi na brzegu mórz i w wilgotnych miejscach na lądzie. Równonogi i obunogi amfibiotyczne są w zasadzie zwierzętami morskimi, które znalazły sposoby na przeżycie powyżej poziomu maksymalnego przypływu. Kończyny na tylnych segmentach przekształciły się w skrzela, które przechowują własne zapasy wody, kiedy zwierzę buszuje wśród odpadów nad brzegiem morza. Te zwierzęta muszą być stale wilgotne, jednak zanurzone na zbyt długi okres czasu również zginą.

Równonogi lądowe

Równonogi lądowe (prosionki i stonogi) poszły jeszcze dalej. Chociaż całkowicie porzuciły środowisko wodne, nadal muszą pozostać wilgotne, a zatem zawsze chronią się w wilgotnych miejscach. Oddychają skrzelami dokładnie w ten sam sposób, co ich morscy krewni, a ich układ oddechowy funkcjonuje tylko wtedy, gdy skrzela są pokryte cienką warstwą wody, w której może rozpuścić się tlen. Niektóre gatunki wykształciły prymitywne rurki oddechowe w tylnych nogach, do których bezpośrednio dostaje się tlen, by rozpuścić się w ich wilgotnym wnętrzu, jednak ten system nie jest aż tak wydajny, by umożliwił życie w całkowicie suchym środowisku.

Inne równonogi i obunogi są w większości zwierzętami morskimi, żyjącymi na dnie morza lub pasożytującymi na innych skorupiakach lub rybach. Co niezwykłe u skorupiaków, nie mają stadium swobodnie pływającej larwy plankto-nicznej i między innymi dlatego jedna z grup równonogów była w stanie zamieszkać na lądzie.

Jeden gatunek obunogów określany jest mianem „słodkowodnych krewetek", ale wygląda zupełnie inaczej niż prawdziwe krewetki, charakteryzujące się głowotułowiem, parą dobrze rozwiniętych szczypiec i czterema parami silnych nóg krocznych. Całkowita liczba 10 odnóży sprawiła, że prawdziwe krewetki i ich krewniaków

zaczęto nazywać ..dziesięcionogami" - do tej grapy, oprócz krewetek, należą garnele. niektóre gatunki raków, homary i kraby.

Blisko spokrewniony z dziesięcionogami jest kryl: przypominające krewetki żyjątka plankto-niczne. które - podobnie licznie jak w idłonogi na północy - zamieszkują w olbrz\miej liczbie oceany półkuli południowej. Żywią się odfiltrowy-wanym z wody fitoplanktonem (mikroskopijnymi glonami), który kwitnie w bogaty m w składniki odżywcze południowym oceanie podczas 24-godzinnego dnia antarktycznego lata. Tak jak widłonogi. stanowią one główne źródło białka zwierzęcego w zamieszkiwanych przez siebie wodach: często uważa się je za podstawę całego łańcucha pokarmowego Antarktydy. Są pokarmem dla dziesięciornic. ryb. ptaków, pingwinów, fok i waleni, jak również drapieżników polujących na wymienione wyżej zw ierzęta.

Kryl pływa pod powierzchnią oceanu, ale dzie-sięcionogi chodzą po dnie morskim lub na brzegach zalewanych przez wody przypływu i rzadko pły w ają. Na przykład jedna grupa krewetek żyje na piaszczystych plażach poniżej linii przypływ u: ich pożyw ieniem są zw ierzęta przyniesione przez fale. Pazury umożliwiają im chwytanie niemal wszystkiego, co nadaje się do jedzenia, łącznie z młodymi rybami i innymi skorupiakami. Intrygujące ..krewetki czyściciele" mórz tropikalnych spełniają funkcje ..usługowe" wobec ryb. które same poszukują tych skorupiaków. kiedy chcą się pozbyć pasożytów . ..Krewetki czyściciele" mają dobrze widoczne pręgi, dzięki czemu łatwo je zauważyć wśród skal i koralowców.

Budowa ciała krewetki. Odnóża kroczne (służące do poruszania się) nazywają się pereiopodami, a kończyny odwłokowe - pleopodami.

Uciekająca przed niebezpieczeństwem krewetka potrafi bardzo szybko poruszać się do tyłu. Sfużą jej do tego silne mięśnie odwfokowe.

Budowa ciała pąkli. Te skorupiaki przytwierdzają się do skał za pomocą specjalnego gruczołu.

Kiedy przypływ się cofa, pąkla zamyka otwór w górnej części swojego pancerza.

Kraby mogą osiągać wagę do 6 kg. Ich średnica może dochodzić do 30 cm. W miarę wzrostu kraby muszą zrzucać swój pancerz.

Ciekawostki

Krewetka pływa przy pomocy pięciu par kończyn umieszczonych przy segmentach brzusznych, ale jeśli pojawia się potrzeba szybkiej ucieczki, gwałtowne ruchy wachlarzowatego ogona nadają jej duże przyspieszenie do tyłu. Homary i raki słodkowodne wykorzystują tę samą technikę, ponieważ te kolosy wśród skorupiaków wykształciły ciężkie zwapnione szkielety, ciągnące je w dół i utrudniające pływanie. Gruby pancerz homara służy jako skuteczna osłona, choć niektóre duże dziesięcionogi bywają słabiej zabezpieczone. Pustelniki mają miękkie segmenty odwłokowe, więc do ich ochrony przystosowują porzucone muszle morskich mięczaków. Odwłok pustelnika jest zwinięty, by mieścił się w muszli, wymienianej co pewien czas w miarę wzrostu zwierzęcia. Specjalnie do tego celu przystosowane odnóża przytrzymują muszlę na miejscu i w razie niebezpieczeństwa zwierzę może scho-ać się w pożyczonej zbroi, zamykając jej otwór wylotowy powiększonym prawym kleszczem.

U w iększości krabów odwłok jest twardy, ale zwinięty pod poszerzoną częścią głowotułowio-wą pancerza. W tej sytuacji środek ciężkości przesuwa się do przodu, bezpośrednio na nogi kraba, więc zwierzę to lepiej zachowuje równowagę niż homar. Także jego nogi pracują najwydajniej, gdy zwierzę porusza się w charakterystyczny sposób bokiem lub na ukos. W rezultacie krab chodzi niezwykle szybko - o wiele szybciej od innych skorupiaków - co oznacza, że łatwiej mu znaleźć pożywienie i uciec przez wrogiem.

Większość gatunków zamieszkuje dno morza, polując na inne zwierzęta lub żywiąc się padliną, ale niektóre, jak skrzypka czy tułacza, często można spotkać na brzegu. Inne gatunki wyszły nawet na suchy ląd. Kraby lądowe oddychają w bardzo podobny sposób co równonogi, rozpuszczając tlen w warstwie wody pokrywającej skrzela. Jednak tak jak ich krewni produkują larwy pływające w planktonie, więc w celu rozmnażania muszą powracać do wody. Na wybrzeżach Oceanu Indyjskiego migracja krabów lądowych odbywa się co roku, kiedy zwierzęta te tłumnie gromadzą się na brzegu dając wyraz swoim zdolnościom przystosowawczym.

Krab w chwili pozbywania się starego pancerza. Pewne miejsca skorupy są słabsze i pękają pod wpływem wewnętrznego naporu.

Pod zrzuconym pancerzem znajduje się nowa, miękka jeszcze skorupa. Stary pancerz zostaje przez kraba zjedzony.

Pareczniki, dwuparce i pratchawce

Pareczniki, dwuparce i pratchawce są zwierzętami bezkręgowymirobakowatym kształcie. Posiadają wiele odnóży ułożonych parami wzdłuż ciała. Pareczniki i

dwuparce są do siebie bardzo podobne, ale dość łatwo można je odróżnić po sposobie poruszania się.

Pareczniki i dwuparce należą do gromady wijów (Myriapoda). należącej do typu stawonogów. Do wijów należy około 10 tysięcy gatunków zwierząt, wyłącznie lądowych, o robakowatym, długim ciele, podzielonym na dwie części - jednolitą głowę i składający się z wielu segmentów korpus, na którym są odnóża.

Pratchawce to grupa dziwnych zwierząt, na temat których mało wiedzą nawet specjaliści.

Dwuparce

Dwuparce są zwierzętami o wydłużonym, walcowatym i robakowatym kształcie ciała. Posiadają one liczne odnóża wyrastające po bokach korpusu. Jest to najliczniejsza podgromada wijów, obejmująca ponad 6 tysięcy różnych gatunków. Segmentowa konstrukcja korpusu umożliwia tym zwierzętom zręczne poruszanie ciałem we wszystkich kierunkach. Gatunki mniejszej wielkości, nie przekraczające 2 mm długości, mają miękkie powłoki ciała, a gatunki większe, dochodzące nawet do 30 cm długości, są okryte chitynowym oskór-kiem, wzmocnionym węglanem wapnia.

Dwuparce mają głowę wyraźnie wyodrębnioną od korpusu opatrzoną członowanymi czułkami i, u wielu gatunków, również skupiskiem prostych oczu. Mają szczęki, którymi rozdrabniają pokarm, przeważnie pochodzenia roślinnego. Ciało ich może składać się nawet ze 100 segmentów, a na każdym z nich są dwie pary odnóży. Każde osobne odnóże jest członowane. Dwuparce, tak jak owady, oddychają powietrzem atmosferycznym za pomocą tchawek, które są systemem bardzo cieniutkich rurek, doprowadzających powietrze do komórek. Otwory głównych przewodów tchawkowych znajdują się w większości segmentów,

po bokach ciała. Diplopoda w większości żywią się martwymi szczątkami organicznymi, ale niektóre z nich mogą czynić szkody na polach, np. ziemniaków, jednak zazwyczaj dzieje się to wtedy, gdy wcześniej plony uległy uszkodzeniu w jakiś inny sposób. Dwuparce żyją w ściółce leśnej, pod korą lub wewnątrz próchniejących pni, czyli w miejscach dość wilgotnych, zabezpieczając się w ten sposób przed utratą wody przez powłoki ciała. Większość z nich, jeśli nie wszystkie, to zwierzęta aktywne nocą.

Niektóre gatunki bronią się, zwijając ciało w kulkę, inne zaś wytwarzają rozmaite substancje chemiczne, na przykład cyjanowodór, chlor i chininę, z umieszczonych rzędami wzdłuż ciała specjalnych gruczołów. Te nieprzyjemnie pachnące i niesmaczne substancje pomagają dwuparcom w obronie przed drapieżnikami. Choć większość gatunków posiada raczej ciemne ubarwienie, kilka z nich to zwierzęta kolorowe, ostrzegające w ten sposób drapieżniki, że są toksyczne. Są nawet gatunki świecące w ciemności. Organy rozrodcze obu płci są umieszczone z przodu ciała, zwykle za drugą parą odnóży. Dwuparce składają jaja, z których rozwijają się miniaturki dorosłych wijów. W miarę wzrostu, ich ciało wydłuża się o kilka segmentów po każdej wylince. Samice niektórych gatunków kamuflują jaja, okrywając je klejącą substancją i oblepiając je ziarnkami piasku. Dzięki temu stają się one trudniej wykrywalne dla drapieżnika.

Dwuparce mają dwie pary odnóży na każdym segmencie. Pewien przedstawiciel tej podgromady z południa Afryki posiada aż 710 nóg.

Przedstawiciel dwuparców w trakcie wylinki. Stara powłoka pęka i jest odrzucana, a spod niej wyłania się nowa. Aby rosnąć, dwuparce muszą przechodzić wylinkę.

Cechą charakterystyczną budowy dwuparców jest obecność gnathochilarium - płytko watej struktury tworzącej dolną wargę. Na każdym segmencie korpusu jest para gruczołów obronnych.

Zasiedlający ściółkę leśną gatunek dwuparca z południa Afryki. Te wije poruszają się po ziemi, przebierając nogami i dlatego idąc, nie wyginają ciała na boki, jak to czynią pareczniki.

Pareczniki

Pareczniki, podobnie jak dwuparce, mają wydłużone, segmentowane i często spłaszczone ciało, opatrzone wieloma odnóżami. Najmniejsze mają kilka milimetrów długości, a wielkość największych z nich dochodzi nawet do 30 centymetrów.

Chociaż są bardzo podobne do dwuparców, to jednak między tymi bezkręgowcami występują różnice w budowie ciała i zachowaniu. Najbardziej widoczną różnicą strukturalną jest liczba odnóży; pareczniki mają o wiele mniej nóg i tylko jedną parę odnóży na każdym segmencie.

Chociaż liczba par odnóży jest dosyć zmienną, to zazwyczaj jest ich od 15 do 20 i są one ułożone wzdłuż ciała. Pierwsza para odnóży korpusu jest przekształcona w jadowite szczękonóża, używane w czasie ataku na ofiarę lub w obronie.

Pareczniki w większości są aktywne nocą i wszystkie są drapieżnikami aktywnie poszukującymi zdobyczy, którą zabijają jadem. Polują na owady, ślimaki, dżdżownice i dwuparce, a większe gatunki na jaszczurki i myszy. Na głowie jest umieszczona para członowanych czułków, żuwacz-ki i dwie pary szczęk i, zazwyczaj, skupiska pojedynczych oczu. Pareczniki są bardziej ruchliwe i aktywne niż dwuparce, biegają dość szybko w poszukiwaniu pokarmu.

Po kopulacji samice pareczników składają jaja. U większości z nich nie występuje opieka rodzicielska, ale u kilku gatunków samice, zwijają się wokół jaj, chroniąc je w ten sposób przed drapieżnikami aż do ich wyklucia.

Pratchawce

Pratchawce są dość rzadkimi, dziwacznymi zwierzętami, które powierzchownie przypominają wyglądem wieloszczety. Mało o nich wiemy, a niewielu ludzi widziało żywego osobnika.

Najbardziej rzucającą się w oczy różnicą pomiędzy pratchawcami a wijami jest brak jakichkolwiek oznak zewnętrznej segmentacji ciała pratchawców. Ponadto pratchawce posiadają odnóża kroczne, mające postać wzgórka o stożkowatym kształcie, które nie składają się z części połączonych stawami

Po bokach ciała może być, w zależności od gatunku, od 14 do 42 par odnóży. W czasie ruchu pratchawce mogą sprawnie przeciskać się przez różnego rodzaju szczeliny i wchodzić do różnych zakamarków, dzięki zdolności zmiany kształtu ciała, które może się spłaszczać lub zwężać w zależności od potrzeby.

Pratchawce są zwierzętami nocnymi, bytującymi przeważnie w ściółce i pod korą pni w cieplejszych rejonach półkuli południowej i tropikalnych rejonów Azji. Znanych jest ich około 100 gatunków, wszystkie prowadzą drapieżny tryb życia. Zjadają także ciała martwych owadów. Do celów obronnych służy im para gruczołów śluzowych,

położonych w okolicy gębowej i wytwarzającycl tężejącą na powietrzu substancję. Podrażniony prat chawiec spryskuje tą wydzieliną napastnika i w tei sposób go unieruchamia.

Zapłodnienie zazwyczaj ma charakter wewnętrz ny i prawie wszystkie gatunki pratchawców s; żyworodne. U niektórych gatunków samiec przy kleją porcję spermy do powierzchni ciała samicy Plemniki przenikają przez szczeliny powłok ciał; do jamy ciała samicy i zapładniają jaja. Samc< innych gatunków zostawiają spermatofory n; powierzchni podłoża i w tym przypadku samici zbierają je wprost do otworu płciowego.

Zazwyczaj pierwsza porcja spermy nie zapład nia komórek jajowych, ale je odżywia, a do za płodnienia dochodzi dopiero po wniknięciu na stępnych spermatoforów.

Przetacznika można łatwo rozpoznać po jego długich nogach. Gatunek ten występuje w domach, piwnicach i w winnicach w południowej Europie. Żywi się owadami i ma 15 par odnóży.

Pareczniki polują na swoje ofiary w nocy, a w dzień przebywają w ukryciu. Zdobycz

swą zabijają jadem.

Widok części głowowej pratchawca. Jego wewnętrzna budowa ciała jest podobna do budowy wieloszczetów i dwuparców.

Pratchawce są zwierzętami o wielu odnóżach. Na zdjęciu poniżej widzimy przedstawiciela gatunku zamieszkującego Trynidad.

Anchor 3

Anchor 4

Anchor 26

Anchor 27

Bezkręgowce

Pierwotniaki

Pierwotniaki występują w ogrom­nej liczbie i są ważnym ogniwem łańcucha pokarmowego. Ich wielkość sprawia, że często nie zdajemy sobie sprawy jak doniosłą rolę pełnią w przyrodzie.

Gąbki, koralowce, żachwy i szkarłupnie

Robaki i ślimaki

Robaki, ślimaki nagie i ślimaki muszlowe są bezkręgowcami, co oznacza, ze nie posiadają one kostnych kręgów. Zamieszkują różne środowiska. Wszystkie jednak do życia i rozrodu wymagają wilgoci.

Mięczaki

Mięczaki są jedną z najliczniejszych grup zwierząt, która obejmuje około 130000 gatunków występujących na całym świecie. Wszystkie one są bezkręgowcami - nie posiadają kości - i zamieszkują zarówno środowiska wodne, jak i lądowe.

Skorupiaki

Pareczniki, dwuparce i pratchawce

Pierwotniaki występują w ogromnej liczbie i są ważnym ogniwem łańcucha pokarmowego. Ich wielkość sprawia, że często nie zdajemy sobie sprawy jak doniosłą rolę pełnią w przyrodzie.