top of page

Bezkręgowce

Pierwotniaki

 

Pierwotniaki występują w ogrom­nej liczbie i są ważnym ogniwem łańcucha pokarmowego. Ich wielkość sprawia, że często nie zdajemy sobie sprawy jak doniosłą rolę pełnią w przyrodzie.

 

 

Pierwotniaki są najmniejszymi zwierzętami na Ziemi: te mikroskopijne formy życia są zbudowane tylko z jednej komórki, która spełnia wszystkie podstawowe funkcje życiowe. Ciało jakiegokolwiek znanego nam zwierzęcia -dżdżownicy, czy też konia - składa się z niezli­czonej ilości maleńkich jednostek zwanych komórkami. Każda z nich pełni określoną, wyspe­cjalizowaną funkcję, na przykład komórki mię­śniowe budują mięśnie, a komórki nerwowe wcho­dzą w skład mózgu i rdzenia kręgowego.

Wielokomórkowe organizmy mają niezmiernie skomplikowaną budowę, ale komórki, które je tworzą, nie są skomplikowane, ponieważ każda ma określone, raczej proste - na tle funkcji całego ustroju - zadanie do spełnienia. Komórki organi­zmu wielokomórkowego są zależne od siebie i nie mogą przetrwać w izolacji od innych komórek budujących jego ciało.

Budowa

Niektóre komórki mogą jednak żyć samodzielnie, co wiąże się z koniecznością spełniania wszyst­kich czynności życiowych. Są one zdolne wykryć pokarm i pobrać go. Potrafią wchłaniać wodę i w razie konieczności wydalać szkodliwe produk­ty przemiany materii. Mogą się rozmnażać, a tak­że przemieszczać w poszukiwaniu pokarmu i lep­szych warunków życia.

Spełnianie przez pojedynczą komórkę wszyst­kich wymienionych wyżej funkcji oznacza bardzo skomplikowaną budowę komórkową. Tak też jest w istocie w przypadku komórki pierwotniaka. Pierwotniaki są uważane za najprostsze formy zwierzęce i jako takie były prawdopodobnie pier­wszymi zwierzętami, jakie pojawiły się na Ziemi. Większość gatunków pierwotniaków nie przekra­cza milimetra średnicy, są one niezauważalne gołym okiem. Ich komórki to jakby kropelki galare­towatej cytoplazmy otoczonej błoną, która jest przepuszczalna dla wielu małocząsteczkowych związków chemicznych, a nieprzepuszczalna dla substancji o dużych cząsteczkach, takich jak na przykład białka. Cytoplazma komórki pierwotnia­ka zawiera w sobie różnorodne struktury, odpo­wiedzialne za przemianę materii i prawidłową gospodarkę wodną. W komórce pierwotniaka znajduje się zazwyczaj jedno jądro, które koordy­nuje procesy życiowe.

 

Najbardziej widocznym przejawem życia ko­mórki pierwotniaka jest ruch. Odbywa się on na trzy różne sposoby. Ameby, jedne z największych i najlepiej poznanych pierwotniaków, są bez­kształtną masą płynnej cytoplazmy, która przele­wa się pomiędzy wypustkami błony komórkowej, zwanymi pseudopodiami, czyli nibynóżkami.

Pantofelek jest pokryty krótkimi rzęskami, dzięki którym porusza się i zdobywa pokarm. Pantofelek jest bardzo ruchliwy, przemieszcza się ciągle w poszuki­waniu pokarmu.

Euglena jest jasnozielonym wiciowcem. Światłoczuła czerwona plamka oczna kieruje pierwotniaka w stronę światła, gdzie przeprowadza  on fotosyntezę.

Budowa pier­wotniaka przypo­mina budowę typo­wej komórki zwie­rzęcej. Mitochon-dria są generatora­mi energii, w reti-kulum odbywa się transport i synteza wielu substancji.

Ameba nie posiada określonego kształtu. Jej komór­ka jest otoczona elastyczną błoną, której wytworem są nibynóżki, służące do przemieszczania i zdobywania pokarmu.

Sporozoit jest formą inwazyjną zarodźca malarii (Plasmodium vivax). Dostaje się on do krwi po ukłuciu przez komara.

Delikatny szkielet promienie jest zbudowany z krze­mionki. Od komórki we wszystkich kierunkach odcho­dzą niezmiernie cienkie nibynóżki.

Podobne organizmy, takie jak Difflugia i Arcella, mają pancerzy ki, ale również poruszają się za po­mocą nibynóżek, które są wysuwane przez otwor­ki w mineralnej skorupce. Słonecznice, które wy­glądają jak mikroskopijne jeżowce, wysuwają długie spiczaste pseudopodia i posuwają się do przodu dzięki skracaniu jednych nibynóżek i rów­noczesnemu wyciąganiu innych.

U wielu pierwotniaków pseudopodia są zastą­pione przez stałe organella ruchu - długie, biczy-kowate wici i krótkie, szczecinkowate rzęski zwane celiami.

Euglena zielona, należąca do wiciowców posia­da pojedynczą długą wić, którą wykonuje okrężne ruchy i dzięki temu porusza się w stronę celu. Orzęski, na przykład pantofelek, poruszają się dzięki skoordynowanym ruchom krótkich rzęsek ułożonych w długich rzędach.

Błony komórkowe pierwotniaków nie są wy­starczającą ochroną przed utratą wody, tak więc występowanie pierwotniaków jest ograniczone do środowisk wilgotnych - wody, wilgotnej gleby, wnętrza innego organizmu. Wiele pierwotniaków jest składnikiem planktonu mórz i jezior; inne, ta­kie jak ameby, żyją w mule i szlamie stawów i kałuż. Liczne gatunki pierwotniaków przez całe swe życie pasożytują na organizmach innych zwierząt.

Większość pierwotniaków żywi się innymi jed­nokomórkowymi organizmami: bakteriami, glo­nami i innymi pierwotniakami. Ameba jest dra­pieżnikiem - gdy zlokalizuje ofiarę, wysuwa dwie nibynóżki, które otaczają pokarm i biorą udział w jego trawieniu. Orzęsek Didinium chwyta w sid­ła swą ofiarę strukturami przypominającymi czuł-ki, następnie wstrzykuje paraliżującą substancję, by w ten sposób wchłonąć unieruchomioną zdo­bycz w całości. Trąbik przyczepia się do stałego podłoża i używa rzęsek otaczających okolicę gę­bową do napędzania unoszących się w wodzie czą­steczek pokarmu w kierunku swego wnętrza. Wyżej wymienione pierwotniaki wykorzystują jako pokarm gotową materię organiczną. Niektóre wiciowce, takie jak euglena, potrafią jednak same wytwarzać pokarm ze związków nieorganicznych w drodze fotosyntezy - procesu charakterystycz­nego dla roślin. Problem, czy takie organizmy należą do królestwa roślin, czy królestwa zwierząt rozwiązano zakładając królestwo Protista. Zali­czono do niego wszystkie jednokomórkowe „zwierzęta" i „rośliny".

 

Rozmnażanie

Wiele pierwotniaków może się szybko rozmnażać przez prosty podział komórki na dwie komórki potomne. W sprzyjających warunkach środowi­skowych w ciągu doby z jednej komórki może powstać nawet kilkaset osobników potomnych: jedna komórka dzieli się na dwie, te dwie dają cztery, cztery osiem itd. Wiele z nich może zginąć. Nie zmienia to jednak faktu, że proces ten może wywołać masowe pojawy pierwotniaków w bar­dzo krótkim czasie. Na Karaibach planktoniczny wiciowiec Gonyaulax może rozmnożyć się do tego stopnia, że morze staje się czerwone, a ryby są zatruwane szkodliwymi produktami przemiany materii i martwymi komórkami.

W niesprzyjających warunkach środowisko­wych niektóre pierwotniaki mogą rozmnażać się 

płciowo i wytwarzać formy zdolne do przetrwania suszy. Gdy warunki się poprawią, z form tych roz­wijają się normalne komórki, zdolne do rozmna­żania przez podział.

Pierwotniaki pasożytnicze, żyjące we wnętrzu innych zwierząt, mogą rozmnażać się przez pącz­kowanie - młode osobniki powstają jako odrywa­jące się od komórki macierzystej jej małe minia­turki. Powstające tak komórki potomne wraz z krwią gospodarza rozchodzą się po całym ciele. Wśród pierwotniaków rozmnażających się w ten sposób jest wiele form chorobotwórczych.

 

Po podziale komórki macierzystej dwie komór­ki potomne prowadzą zwykle niezależne życie. Istnieją jednak pierwotniaki tworzące kolonie. Jedne z najciekawszych tworzy toczek (Volvox). Kolonie toczka są kulistymi formami utworzony­mi przez setki identycznych komórek tych zielo­nych wiciowców. W obrębie kolonii można za­uważyć podział funkcji między poszczególnymi osobnikami. Wielu ewolucjonistów sądzi, że wzra­stająca specjalizacja pomiędzy osobnikami w obrębie takich kolonii była początkiem rozwo­ju organizmów wielokomórkowych, które obecnie dominują na Ziemi.

Pantofelek posiada dwie wodniczki tętnią­ce, które usuwają nad­miar wody z komórki.

Gdy główna wodniczka opróżnia się, kanały promieniste zaczynają napełniać się wodą. Później ich zawartość przechodzi do wodniczki, która gdy napełni się całkowicie, wyrzuca na zewnątrz wodę przez otwór w błonie komórkowej.

Gąbki, koralowce, żachwy i szkarłupnie

 

Korale, gąbki i szkarłupnie sa prymitywnymi zwierzętami, które żyją w morzach i oceanach. Dzięki zdolności odżywiania się zawieszonym w toni wodnej planktonem większość z nich mogła bytować na Ziemi przez wiele milionów lat. Zachodzące ostatnio, pod wpływem działalności człowieka, zmiany w środowisku mórz są niestety przyczyną znikania wielu gatunków tych interesujących form zwierzęcych.

Rafa koralowa jest jak gigantyczny, żywy kalejdoskop, dom dla rojących sie milionów barwnych zwierzat i roślin, które znajdują pokarm i schronienie w licznych zakamarkach. Wyglądające jak rośliny gąbki, nagie jadowite ślimaki żyją obok siebie na rafie a drobne, kolorowe rybki pływają wokół koralowców w poszukiwaniu pożywienia. Sieć wzajemnych powiązań pokarmowych pomiędzy mieszkańcami rafy jest bardzo rozbudowana. Każda linia na ilustracji zaczyna się od ofiary, a kończy na konsumencie, znajdującym się wyżej w sieci troficznej.

Trąbik jest dużym orzęskiem, który podrażniony szybko się kurczy dzięki kurczliwym włókienkom rozmieszczonym w cytoplazmie. W czasie żerowania komórka ma kształt trąbki

Dawno temu uważano powszechnie, że gąbki są roślinami i dopiero w 1765 roku zali­czono je do królestwa zwierząt. Są one zwierzętami bezkręgowymi, tak jak pierwotniaki i jamochłony. Od jednokomórkowych pierwotnia­ków gąbki różnią się tym, że ich ciało jest zbudo­wane z wielu komórek, a od jamochłonów i ogrom­nej większości innych zwierząt brakiem posiadania jakiejkolwiek symetrii ciała.

Współcześnie nauka zna około 5 tys. gatunków gąbek, spośród których większość to zwierzęta morskie i jedynie około 150 gatunków to formy słodkowodne. Co do wielkości, znane są formy o długości i szerokości jednego metra, a także ga­tunki o rozmiarach mniejszych niż jeden centymetr kwadratowy. Ubarwienie ciała gąbek też jest róż­norodne i zależy od głębokości, na której bytują te organizmy. Zielone, żółte, pomarańczowe, czer­wone i purpurowe formy zasiedlają wody płytkie a zielone, białe lub jasnożólte są znajdowane w wodach o większej głębokości. Ubarwienie ciała może służyć jako ochrona przed szkodliwym dzia­łaniem promieni ultrafioletowych. Gąbki różnią się także kształtem ciała, który jest przede wszystkim uzależniony od działania prądów morskich i kąta pochylenia zboczy podwodnych skał, na których żyją, względem powierzchni oceanu. Żaden gatunek gąbki nie jest formą wolno żyjącą: są to organizmy osiadłe, obrastające podłoże, którym mogą być skały, piasek lub zatopione pnie drzew.

Gąbki są najbardziej prymitywnymi zwierzę­tami wielokomórkowymi na świecie i nie posia­dają układu pokarmowego, układu nerwowego i wyspecjalizowanych narządów zmysłów. Są zbu­dowane z wielu komórek, z których każda jest w dość wysokim stopniu samodzielna. Cała masa komórek budujących gąbkę jest podtrzymywana przez szkielet zbudowany z igieł (spikuli), które są utworzone ze związków mineralnych (krzemion­ka lub węglan wapnia) albo ze sponginy - substancji organicznej przypominającej swymi właściwościa­mi róg. W wodzie gąbkę unosi też siła wyporu.

Budowa gąbki

Ciało gąbki jest pokryte cienką, śluzową, zazwy­czaj ciemną warstwą składającą się z płaskich komórek zwanych pinakocytami. Liczne pory, albo ostia przechodzą przez tę warstwę i prowadzą do przestrzeni centralnej - spongocelu, który jest wy­ścielony choanocytami. Choanocyty są komórka­mi opatrzonymi wiciami. Dzięki ruchom wici wy­wołują ruch wody. wciągając ją przez pory do spongocelu. Choanocyty pobierają z wciąganej wody cząstki planktonicznego pokarmu a także tlen. Tak przefiltrowana w oda. do której są usu­wane wydaliny, jest wyrzucana poza obręb ciała. Przepływ wody przez ciało gąbki może być bar­dzo intensywny. Obliczono, że jedna gąbka o śred­nicy jednego centymetra i wysokości 10 centyme­trów codziennie filtruje 22,5 litra wody.

Pomiędzy wewnętrzną a zewnętrzną warstwą komórek znajduje się galaretowata mezoglea, w której umieszczone są pełzające w niej amebo-cyty. Amebocyty produkują okrągłe jaja, które po zapłodnieniu opuszczają ciało gąbki i, osiadając na dogodnym podłożu, przekształcają się w dojrzałe osobniki. Niektóre gatunki rozmnażają się również drogą pączkowania, które jest formą rozmnażania bezpłciowego. W jego trakcie kawałek ciała doro­słej gąbki odrywa się i, osiadając na odpowiednim podłożu, staje się nowym osobnikiem.

 

Ochrona

Gąbki występują we wszystkich morzach świata, zarówno tych zimnych jak i ciepłych. W niektó­rych wodach antarktycznych są najliczniejszą grupą organizmów zwierzęcych. Poławianie gąbek do celów handlowych odbywa się w wodach cie­plejszych, tam gdzie temperatura wody nie spada poniżej 10°C. Najbardziej cenione gatunki gąbek są pozyskiwane w Morzu Śródziemnym, mniej cenne pochodzą z wód Zatoki Meksykańskiej i Indii Zachodnich.

Zanieczyszczenie wód morskich i poławianie gąbek do celów handlowych stały się głównymi, obok huraganów i grzybic, przyczynami spadku liczebności wielu gatunków tych prymitywnych bezkręgowców. W latach 1939-40 a później znowu w 1947- 48 w Zatoce Meksykańskiej i na Karaibach prawie 95 procent handlowych gatunków gąbek zostało zniszczonych przez pasożytnicze grzyby. Kolejne zagrożenie ze strony człowieka stanowią dla gąbek połowy ryb metodą trałowania. Ponieważ gąbki charakteryzują się zdolnością do regenera­cji, można je rozmnażać rozrywając je na kawałki i dzięki temu są one stosunkowo łatwe w hodow­li. Odnotowano już pewne sukcesy w rozprze­strzenianiu gąbek tą metodą. Czyni się również próby ustanowienia okresów ochronnych i okre­ślenia limitów połowowych, niestety te działania nie dają jak na razie pożądanych efektów i mają dość ograniczony zasięg.

 

Koralowce

Korale są zaliczane do liczącego 10 tys. gatunków typu Cnidaria- jamochłony - który obejmuje także takie zwierzęta jak stułbiopławy i krążkopławy. Korale należą do gromady koralowców, Anthozoa, jest ich około 6 tys. znanych gatunków. Zwierzęta te dzieli się dalej na dwie podgromady: Hexa-corallia - koralowce sześciopromienne, których przedstawicielami są np. ukwiały i korale ma-dreporowe oraz Octocorallia - koralowce ośmio-promienne, do nich należą, np.. koral szlachetny i pióra morskie.

Koralowce mają postać wyłącznie polipów, które mogą żyć pojedynczo lub w koloniach. Polipy koralowców kolonijnych tworzą wokół siebie ochronny szkielet z węglanu w apnia. Koralowce występują najczęściej w ciepłych morzach, gdzie temperatura wody nigdy nie spada poniżej 21CC. Na szkielecie starych obumarłych polipów rosną nowe, które wytwarzają swój szkielet, dojrzewają i obumierają. Tak rozrasta i coraz bardziej rozbu­dowuje się kolonia koralowców i w efekcie może dojść do tego, że najmłodsze polipy zostają ..wypchnięte" ponad poziom ciepłych, płytkich wód i utworzą formację lądową.

Chociaż koralowce zwykle są spotykane w mo­rzach subtropików i tropików, to jednak znanych jest kilka gatunków żyjących w chłodniejszych wodach. Jednym z nich jest rodzaj Alcyonaria, któ­rego przedstawicieli spotyka się w wodach strefy umiarkowanej i polarnej.

Kolonie wielu gatunków koralowców z biegiem lat tworzą rafy koralowe. Rozróżnia się trzy rodza­je raf koralowych: rafy przybrzeżne, atole - wynu­rzone z wody koralowe pierścienie lądu, wewnątrz których znajdują się laguny, będące odciętymi od pełnego morza „jeziorami" słonej wody i rafy barie­rowe, ciągnące się równolegle do brzegu, ale w pewnej od niego odległości. Głównymi koralow­cami tworzącymi rafy koralowe są korale mad-reporowe. Występują one w tropikalnych wodach Atlantyku, Oceanu Indyjskiego i Oceanu Spokoj­nego. Ze wszystkich raf koralowych najlepiej jest znana Wielka Rafa Koralowa rozciągająca się u północno-wschodnich wybrzeży Australii. Ma ona 2300 km długości. Tworzy ją ciąg około 2000 mniejszych raf. Olbrzymich rozmiarów laguna, która uformowała się pomiędzy lądem a rafą do­chodzi do długości 112 km. Sama rafa w swoim najszerszym miejscu ma 457 m i porasta ją ponad 350 różnych gatunków korali. Australia ma naj­większą rafę koralową na świecie, jednak w innych częściach naszego globu można również natrafić na rozległe obszary mórz, w których występują te „podwodne ogrody". Wybrzeża leżącej na równiku indonezyjskiej wyspy Sulawesi, obszar Polinezji i wysunięte najdalej na północ ze wszystkich raf koralowych rafy w Morzu Czerwonym są jedynie nielicznymi przykładami. W istocie jest ponad 100 państw, w których wodach występują rafy koralo­we, a ponad 40 takich morskich środowisk na świe­cie jest objętych ochroną rezerwatową.

Polip jest żywą częścią rafy koralowej. Polipy tworzą rafy, pobierając z otacza­jącej je wody węglan wapnia, z którego budują swój szkielet. Pojedyncze polipy są ze sobą pofączone żywą cenenchymą. Polipy żerują w nocy, wystawiając pierzaste czufki. Kiedy jakieś zwierzę dotknie czułków, jest ono paraliżowane jadem komórek parzydełkowych.

Koralowce tworzące rafy występują jedy­nie w pfytkich, nasfonecznionych wodach cie-pfych mórz. Glony dostarczają koralowcom pokarmu i tlenu. Żyją one wewnątrz polipów korali i do życia wymagają światfa.

 

Życie na rafie

Bogaty świat rafy koralowej jest jak „koralowe miasto", które zamieszkuje wiele rozmaitych zwie­rząt, a wśród nich ponad 200 gatunków ryb. Kora­lowce żyją w symbiozie z glonami - zooksantel-lami, które bytują wewnątrz tkanek koralowców i zaopatrują je w węglowodany i tlen. Te jednoko­mórkowe glony żywią się zbędnymi produktami przemiany materii koralowców, korzystając z wy­tworzonych przez nie fosforanów i związków azo­towych. Organizmy żyjące w symbiozie zwykle odnoszą wzajemne korzyści z bytowania razem. W tym przypadku glon uzyskuje ochronę i sub­stancje konieczne do przeprowadzania fotosynte­zy, a korzyścią korala jest zamiana jego metaboli­tów w tlen i pokarm.

Korale zazwyczaj zaczynają pobierać pokarm po zapadnięciu ciemności. Z twardego szkieletu kolonii wysuwają się miliony czułków, które po­ruszają się w wodzie. Jeżeli w okolicy czułków pojawi się ryba i je podrażni, wtedy specjalne komórki parzydełkowe wystrzeliwują w ciało ofiary parzący, paraliżujący ją płyn. Następnie czułki pomagają wciągnąć ofiarę do jamy chłonąco-trawiącej korala, gdzie następuje proces trawienia.

Ciekawym mieszkańcem niektórych raf kora­lowych jest rozgwiazda zwana koroną cierniową. Zwierzę to, przez szczeliny w szkielecie kolonii korala, wsuwa swój żołądek do środka polipa, a enzymy wydzielane przez jego żołądek trawią stopniowo całą tkankę organiczną wchodzącą w skład ciała korala. Strawione tkanki korala są następnie wsysane przez rozgwiazdę.

Rozmnażanie się koralowców następuje w porze pływów kwadraturowych (słabych przypływów i odpływów w czasie pierwszej i trzeciej kwadry księżyca), podczas spokojnej fali i podwyższenia się temperatury wody. Tylko w optymalnych wa­runkach miliony korali hermafrodytycznych i roz-dzielnopłciowych wydzielają do wody gamety. Jaskrawo ubarwione skupiska komórek jajowych i plemników - pomarańczowe, różowe, czerwone, zielone, purpurowe i niebieskie - pływają swo­bodnie w toni. Ruchliwe plemniki odnajdują jajecz­ka, przechodzą do ich wnętrza i w ten sposób nastę­puje zapłodnienie.

 

Ochrona

Zagrożeniem dla raf koralowych jest najczęściej, lecz nie wyłącznie, działalność człowieka. Korale zabijają zarazy oliwne i osady z nadmorskich fab­ryk. Jednym z głównych zagrożeń jest podwodna turystyka i nadmierne kolekcjonowanie wielu ga­tunków, szczególnie tych, które rosną bardzo powo­li. Śródziemnomorskie, wolno rosnące korale, np. koral czerwony, były najbardziej eksploatowane ze wszystkich korali na świecie i zawsze chętnie poławiane dla celów jubilerskich i zdobniczych. W wyniku zanieczyszczeń i nadmiernej eksplo­atacji bardzo zmalała liczebność tych zwierząt.

 

Osfonice i lancetniki

Strunowce są dużym typem w królestwie zwierząt, do którego należą nie tylko kręgowce - zwierzęta posiadające kostny lub chrzęstny kręgosłup (np. ryby, ptaki, człowiek) - ale także pewne bezkrę­gowce morskie. Tworzą one dwa osobne podtypy. Bezkręgowcami tymi są osłonice i bezczaszkowce.

Zwierzęta te wykazują wiele cech wspólnych z kręgowcami w niektórych stadiach swego cyklu rozwojowego. Pierwszą z tych cech jest obecność struny grzbietowej - galaretowatego pręta otoczo­nego sztywną osłonką, który pełni funkcje szkieletu wewnętrznego u niektórych dojrzałych form bez­kręgowych strunowców.

Drugą cechą, która łączy wszystkie strunowce jest obecność szczelin skrzelowych, które wystę­pują albo u form dorosłych albo, jak jest to na przy­kład u ssaków, tylko w rozwoju zarodkowym.

Osłonice są małymi, prymitywnymi morskimi zwierzętami. Większość to gatunki osiadłe, mają­ce workowate ciało, zaopatrzone w otwory, przez które przepływa woda do i na zewnątrz ciała. Nie są segmentowane i są otoczone grubym płaszczem, zwanym tuniką, który często jest śliski i ochrania zwierzę przed uderzeniami fal. Tunika może być również szorstka, skórzasta lub pomarszczona. Jej barwa jest zależna od gatunku i może być rozma­ita - czerwona, żółta, może być przezroczysta lub nie i wtedy zwierzę wygląda tak, jakby było otoczo­ne plastikiem. Większość osłonie prowadzi kolonij­ny tryb życia, osobniki są przyczepione do skał i prowadzą osiadły tryb życia. Czasami niektóre gatunki posiadają wytwory przypominające korze­nie roślin, za pomocą których lepiej przytwierdza­ją się do podłoża.

Kształt ciała osłonie i ich budowa dobrze je przy­stosowują do odfiltrowywania z wody cząstek orga­nicznych, którymi się żywią. W górnej części płasz­cza znajdują się dwa otwory - syfon wpustowy, którym do ciała wpływa woda z pokarmem i tle­nem oraz syfon wypustowy, którędy jest usuwana odfiltrowana woda wraz z metabolitami. Dostająca się przez syfon wpustowy woda przechodzi do gar­dzieli, skąd przez szczeliny skrzelowe, po oddaniu tlenu, przepływa do jamy okołoskrzelowej i klo­aki, uchodząc syfonem wypustowym na zewnątrz. Filtrowanie pokarmu dokonuje się w gardzieli, a zebrany pokarm specjalną rynienką, zwaną endo-stylem, przesuwa się do przełyku. Podrażniona osłonica kurczy płaszcz i w ten sposób wyciska wodę równocześnie przez dwa syfony.

Większość osłonie to zwierzęta hermafrody-tyczne. Jaja mogą być zapłodnione we wnętrzu ciała, również tam przebiega początkowy rozwój zarodków. Embriony stają się ruchliwymi, zaopa­trzonymi w ogonek, larwami, które po pewnym czasie osiadają i przekształcają się w formy do­rosłe. Osłonice mogą 

również rozmnażać się bez­płciowo, drogą pączkowania, co często prowadzi do powstania kolonii.

Lancetniki, które należą do podtypu bezczasz-kowców, większość czasu spędzają zakopane w piasku na dnie płytkich mórz i wód przybrzeż­nych. Ciało ich jest umięśnione, mięśnie są ułożo­ne w metameryczne bloki, tak jak jest to u ryb. Płynący lancetnik, poruszając się, wykonuje podob­ne ruchy jak ryba, gdyż jego struna grzbietowa jest sprężysta, a ciało bocznie spłaszczone. Lancetniki rozmnażają się na wiosnę, zazwyczaj krótko po okresie sztormów. Są zwierzętami rozdzielnopł-ciowymi, jaja i plemniki przedostają się do wody, gdzie w sposób zewnętrzny dochodzi do zapłod­nienia. Klujące się z jaj larwy podpływają pod powierzchnię wody za pomocą rzęsek (eilia), które pokrywają ich małe ciała. Przez pewien czas larwy unoszą się w wodzie, a po osiągnięciu dojrzałości powracają na dno morza.

Jelitodyszne, będące przedstawicielami typu pół-strunowców, żyją w piaszczystym lub mulistym dnie płytkich wód morskich. Jak wskazuje sama nazwa typu, do którego należą, są one dość blisko spokrewnione ze strunowcami. Jelitodyszne posia­dają niewielkie ślepe uwypuklenie jelita zwane notochordą, przypominające strunę grzbietową strunowców. Ich ciało składa się z trzech części: ryjka, kołnierza i tułowia. W każdej z tych części znaj­duje się wtórna jama ciała - celoma. Cechą, która łączy półstrunowce ze strunowcami jest obecność parzystych, metamerycznie rozmieszczonych szczelin skrzelowych.

Osłonice są czę­sto bardzo kolorowe. Podrażnione, kurczą ciało i wyrzucają z siebie wodę dwoma syfonami.

Przedstawiciel jelitodysznych wkopujący się

w dno. Te zwierzęta mają wiele cech wspólnych ze strunowcami.

Plan budowy dorosłej osłonicy (żachwa) i główki jej larwy. Poza obecnością szczelin skrzelowych u do­rosłej formy mało jest cech wskazujących na to, że należy ona do strunowców. Cechy typu są lepiej wyra­żone w budowie larwy, któ­ra posiada cewkę nerwową, szczeliny skrzelowe i strunę grzbietową.

Lancetnik jest bezkręgowym strunowcem, który żyje w mule na dnie mórz. Żywi się drobnymi organizmami od­filtrowanymi z wody.

Szkarłupnie

Do tej pory opisano ponad 6000 gatunków szkar-łupni. Do tego typu zwierząt należą rozgwiazdy, wężowidła, jeżowce, strzykwy i liliowce. Wszyst­kie są bezkręgowcami żyjącymi w morzu.

Cechą charakterystyczną szkarłupni jest pro­mienista symetria ciała. Ciało człowieka jest dwu-bocznie symetryczne, to znaczy że można prze­prowadzić tylko jedną oś symetrii dzielącą ciało na dwie części, będące dla siebie lustrzanym odbi­ciem. Inaczej niż w przypadku człowieka, przez ciało szkarłupni można przeprowadzić nie jedną, lecz wiele - najczęściej pięć - osi symetrii. Szkar-łupnie nie mają głowy, a ich otwór gębowy znaj­duje się na spodniej stronie ciała. Są one zwierzę­tami poruszającymi się dość powoli. Na powierzchni ciała szkarłupni sterczą kolce lub igły, które są fragmentami istniejących w tkance podskórnej wapiennych płytek tworzących szkie­let. Od tej cechy pochodzi nazwa naukowa szkar­łupni - Echinodermata.

Ważną cechą szkarłupni jest posiadanie nóżek ambulakralnych, które są częścią układu ambula-kralnego. Workowate nóżki ambulakralne są wy­pełniane wodą i wysuwają się przez otworki na zewnątrz. Za pomocą przyssawek mogą przy­twierdzać się do podłoża. Uczestnicząc w ruchu zwierzęcia, umożliwiają chwytanie koralowców i mięczaków, a także są częścią układu oddecho­wego i czuciowego szkarłupni. Niektóre roz­gwiazdy mają 50 ramion, na 

których spodniej stro­nie znajdują się nóżki ambulakralne. Pewne gatunki rozgwiazd mogą czynić szkody w hodowlach ostryg, które są ich ulubionym pokarmem.

Wiele szkarłupni żyje w dużych skupiskach na dnie dość płytkich mórz. W niektórych, szczegól­nie dogodnych rejonach mórz, na 1 m2 dna nali­czono nawet 2000 osobników wężowideł. Strzyk

wy, zwane też morskimi ogórkami, mogą bardzo licznie występować na rafach koralowych, a jeżow­ce są tam ważnym elementem fauny morskiej, gdyż oczyszczają skały z glonów, które są ich podsta­wowym pokarmem.

Szkartupnie są zazwyczaj zwierzętami rozdziel-nopłciowymi. Samce i samice uwalniają swoje gamety do wody i tam dochodzi do zapłodnienia. U rozgwiazdy żółtej, żyjącej w wodach okalają­cych Wielką Brytanię, wszystkie samice składają jaja w tym samym czasie, a każda z nich może wy­produkować ich około 2,5 min. Składanie jaj przez pierwsze samice stymuluje do rozpoczęcia tej czyn­ności pozostałe, co pobudza samców do uwolnie­nia plemników. Wolno żyjąca, ruchliwa larwa -pluteus - pływa swobodnie w toni przez dwa mie­siące, zanim przekształci się w formę dojrzałą.

Większość szkarłupni może rozmnażać się też bezpłciowo. Na przykład wężowidła rozmnażają się przez podział ciała na dwie części, a każda z tych połówek odtwarza brakującą część. Szkar-łupnie charakteryzuje też zdolność regeneracji utra­conych części ciała - z kawałka obejmującego przy­najmniej jedną piątą tarczy centralnej wyrośnie nowa rozgwiazda.

 

Ochrona

Różne gatunki szkarłupni są wykorzystywane gospodarczo przez człowieka i w związku z tym nadmiernie eksploatowane. Dlatego niektórzy przedstawiciele tego typu znajdują się na liście gatunków zagrożonych w Czerwonej Księdze Zwierząt Bezkręgowych. Przynajmniej 50 tys. ton szkarłupni, głównie jeżowców, corocznie poławia się dla celów kolekcjonerskich i dekoracyjnych, a także w celach konsumpcji. Europejskie jadalne jeżowce, które występują w wodach Morza Śród­ziemnego i na atlantyckim wybrzeżu Francji i Wiel­kiej Brytanii, są gatunkami zagrożonymi. Całkiem niemała liczba szkarłupni, na przykład strzykwy i rozgwiazdy, jest badana przez farmaceutów, gdyż w organizmach tych zwierząt wykryto obecność substancji, które mogą przydać się w lecznictwie. Wyciągi z tkanek niektórych szkarłupni podane zwierzętom laboratoryjnym wykazały bowiem wła­ściwości o charakterze przeciwgrzybicznym, anty­wirusowym i antynowotworowym.

Tak jak inne szkartupnie, liliowce posiada­ją promienistą symetrię ciała. Ich ramiona są często rozgałęzione, a całe ciało jest pokryte drobnymi kolcami.

Rozgwiazda pielęgnuje swo­je ciało za pomocą drobnych szczypcowatych narządów zwa­nych pedicellariami, którymi usuwa przyczepione do powłok ciała drobne organizmy. Nie­które pedicellaria są wyposa­żone w komórki jadowe, które chronią rozgwiazdę przed większymi drapieżnikami.

Robaki i ślimaki

 

Robaki, ślimaki nagie i ślimaki muszlowe są bezkręgowcami, co oznacza, ze nie posiadają one kostnych kręgów. Zamieszkują różne środowiska. Wszystkie jednak do życia i rozrodu wymagają wilgoci.

 

Innymi wspólnymi cechami robaków, ślima­ków nagich i muszlowych jest to. że są one aktywne głównie w nocy i większość z nich posiada zarówno organy rozrodcze męskie jak i żeńskie - innymi słowy są to zwierzęta herma-frodytyczne, czyli obojnaki.

 

Dżdżownice

Określenie „robak'" jest bardzo ogólne i używane w stosunku do bardzo różnych zwierząt, takich jak na przykład dżdżownice, glisty, tasiemce czy larwy motyli. Najlepiej znanym przez nas roba­kiem jest dżdżownica. Spełnia ona bardzo ważną rolę w procesach glebotwórczych. Dżdżownice żyją w glebie i żywią się obumarłymi szczątkami roślin. Trawiąc je poprawiają strukturę i skład chemiczny gleby. Karol Darwin jako pierwszy napisał pracę o ekonomicznym znaczeniu dżdżownic. W dziele tym stwierdził, że dżdżow­nice żyjące na powierzchni jednego hektara gleby przerabiają około 67 kg gleby. Na jeden hektar pastwiska może przypadać nawet około 7,5 mi­liona pierścienic, ich obecność jest więc za­sadniczym warunkiem dobrego stanu gleby.

Dżdżownice należą do grupy zwierząt zwanych pierścienicami. Grupa ta obejmuje również inne 

zwierzęta, takie jak pijawki i wieloszczety. Wszystkie one charakteryzują się podziałem ciała na pierścienie, czyli segmenty. Podgrupa, do któ­rej należą dżdżownice nosi nazwę skąposzczetów, co oznacza, że jej przedstawiciele mają na bokach ciała małe, krótkie szczecinki, pomagające im w poruszaniu się.

Spośród 6 tysięcy znanych gatunków pierście­nic, większość osiąga niewielkie rozmiary ciała -poniżej 20 cm. Jednakże istnieją pierścienice, które są imponująco wielkie, np. przedstawiciele niektórych australijskich gatunków osiągają dłu­gość około 2 metrów w czasie skurczu mięśni i 4 metry w czasie rozkurczu. Północnoamerykań­skie waszyngtońskie i oregońskie dżdżownice ol­brzymie mogą dochodzić do 60 cm długości ciała - są to, niestety, gatunki zagrożone wyginięciem.

Dżdżownice poruszają się do przodu dzięki skurczom i rozkurczom mięśni ciała, których włókna mają dwojaki przebieg - mięśnie podłużne biegną wzdłuż segmentów, a mięśnie okrężne opa­sują ciało pierścienicy. Fala skurczowa zaczyna się w okolicy głowowej i przechodzi do tyłu przez wszystkie segmenty ciała. Dzięki skurczom i rozkurczom mięśni w każdym segmencie oraz obecności małych szczecinek z boku ciała dżdżownica może poruszać się do przodu drążąc w glebie kanaliki.

Proces rozmnażania się dżdżownic wymaga obecności dwóch osobników, mimo że każda dżdżownica jest obojnakiem, tzn. że jeden osob­nik posiada gruczoły rozrodcze męskie i żeńskie. Jest tak dlatego, gdyż zaplemnienie ma charakter krzyżowy - komórki męskie jednego osobnika zapładniają gamety żeńskie drugiego osobnika i na odwrót. Wymiana plemników pomiędzy dwoma hermafrodytycznymi osobnikami odbywa się głównie w nocy, najczęściej na powierzchni gleby. Proces ten trwa od pół godziny do czterech godzin. W czasie wymiany plemników partnerzy ułożeni są obok siebie, zwracając przy tym przednie końce w przeciwnych kierunkach. Kopulujące dżdżow­nice wydzielają przy tym śluz, który otacza je i tworzy coś na kształt mufki. Do mufki przedo­stają się jaja i plemniki pochodzące od obydwu zwierząt i tam też następuje zapłodnienie. Mufka jest następnie zrzucana, po czym twardnieje i staje się kokonem, z którego po kilku miesiącach wyło­ni się około 20 drobniutkich dżdżowniczek.

Bliskimi krewniakami dżdżownic są rureczniki i wazonkowce używane jako pokarm dla rybek akwariowych. Niektóre z nich tworzą czasami 

skupiska o kulistym kształcie. Zamieszkują dno zanieczyszczonych strumieni i rzek. Można je też spotkać w wilgotnej glebie. Na jeden metr kwad­ratowy może przypadać nawet 2,5 min osobników.

Krewniakami dżdżownic są także wieloszczety zamieszkujące wody mórz. Większość z nich pro­wadzi denny tryb życia, a niektóre gatunki grzebią sobie norki w ilastym dnie lub zamieszkują wytwarzane przez siebie domki lub rurki. Są prze­ważnie zwierzętami rozdzielnopłciowymi, tak jak skąposzczety i pijawki.

 

Obleńce i pfazińce

Obleńce są pasożytniczymi zwierzętami o nie-członowanym i w przekroju poprzecznym obłym ciele. Pod względem zdolności przystosowaw­czych nie dorównuje im żadna inna grupa zwie­rząt. Bytują w ciałach niemal wszystkich organi­zmów żywych, a w glebie stanowią najliczniejszą grupę bezkręgowców - żaden proces gnilny nie przebiega tam bez ich udziału. Niebywała jest ich plenność - osobniki niektórych gatunków mogą składać 200 tysięcy jaj dziennie. Wiele obleńców to groźne pasożyty człowieka, zarażenie się nimi może zakończyć się nawet śmiercią.

Świat pasożytniczych gatunków robaków nie ogranicza się tylko do pasożytniczych obleńców. Pasożytniczymi robakami są również tasiemce i przywry należące do typu płazińców. Są to w ogromnej większości formy obojnacze, czym różnią się od rozdzielnopłciowych obleńców, po­nadto ich ciało jest płaskie, a nie okrągłe. W za­leżności od gatunku mogą być pasożytami zewnętrznymi lub wewnętrznymi. Żywicielami tasiemców są ssaki, ptaki i ryby. Ich ciało jest utworzone z segmentów, na przykład ciało tasiem­ca rybiego buduje 3000 członów. Gdy najstarsze, wypełnione jajami segmenty dojrzeją, odrywają się od reszty ciała tasiemca i opuszczają wraz z kałem układ pokarmowy żywiciela. W ten spo­sób przebiega pierwsza faza cyklu rozrodczego większości tasiemców.

 

Pijawki

Pijawki są jeszcze jedną grupą zwierząt, które na­leżą do typu pierścienic. Można je spotkać w stru­mieniach, rzekach i innych zbiornikach słodko­wodnych. Niektóre z nich, tak jak na przykład pijawka lekarska są z powodzeniem wykorzysty­wane w medycynie.

Pijawki są czasowymi pasożytami zewnętrzny­mi. Ich pokarmem jest krew ryb, krów, koni i innych kręgowców, a także niektórych bezkrę­gowców. Posiadają one potężne przyssawki, za pomocą których przytwierdzają się do ciała ofiar, gdy piją ich krew. W czasie pobierania pokarmu, te bezkręgowe wampiry, uwalniają do rany spe­cjalną substancję zapobiegającą krzepnięciu krwi, co pozwala im ssać bez przeszkód aż do nasyce­nia się. Pobrana krew jest magazynowana w za­chyłkach układu pokarmowego. Pijawka lekarska 

może jednorazowo pobrać tyle krwi, iż jej ciężar wzrasta kilkakrotnie. Nagromadzony pokarm jest trawiony bardzo długo, a przerwy między po­siłkami trwają nawet do kilku miesięcy.

Pijawki należą do obojnaków. Zaplemnienie u niektórych gatunków odbywa się drogą zaszcze­pienia plemników. Polega ono na tym, że sklejone wydzieliną męskich przewodów rozrodczych plemniki jednego osobnika przebijają powłoki ciała drugiego osobnika i przenikają do wnętrza jego ciała, gdzie dostają się do żeńskich narządów rozrodczych i zapładniają jaja.

W nocy dżdżow­nica wychodzi na powierzchnię. Żywi się ona materią roślinną.

Dżdżownica porusza się dzięki skurczom i rozkur-czom mięśni podłuż­nych i okrężnych.

Odcinek głowo­wy dżdżownicy. Z każdego segmentu wystają cztery pary szczecinek, które zahaczając o glebę ułatwiają ruch do przodu. Krew krąży naczyniem brzusz­nym i grzbietowym, które są połączone naczyniami tętniący­mi. Układ pokarmo­wy tworzą gardziel, przełyk, żołądek i jelito.

Powierzchnia ciała dżdżownicy w powiększeniu. Widać dobrze wysta­jące szczecinki.

U dorosłych osobników wielosz­czetów doskonale widać podział ciała na segmenty.

Dżdżownice połykają glebę, w której są resztki roślin będące ich pokarmem. Nie stra­wione, mineralne części gleby są wydalane.

Etapy rozwoju larwy wieloszczetów. W trzecim tygodniu życia pojawia się segmentacja ciała.

Odcinek głowo­wy wieloszczeta w powiększeniu.

Niektóre morskie zwierzęta bezkręgo­we prowadzące osiadły tryb życia wyglądają jak piękne kwiaty.

Niektóre gatunki pierścienic żyjących w mule zbiorników wodnych są często sprze­dawane jako pokarm dla rybek akwariowych.

Wychodząca z kokonu młoda dżdżownica. Kokon jest utworzony ze śluzowej substancji wydzielanej przez siodełko podczas kopulacji.

Do śluzowej muf­ki, którą otaczają się kopulujące dżdżow­nice, przedostają się ich jaja i plemniki.

Larwy tego obleńca dostają się do organi­zmu czfowieka wraz z wodą zanieczyszczoną zarażonymi oczlikami. Dorsołe formy bytują pod skórą i tworzą pękające ropnie.

Tęgoryjec ludzki po obu stronach otworu gębowego ma zęby, którymi przytwierdza się do kosmków na ścianach jelita.

Główka tasiemca jest wyposażona w ha­czyki i przyssawki. Za główką pojawiają się nowe człony, które gdy dojrzeją będą wypeł­nione zapłodnionymi jajami.

Pijawka lekarska: większą przyssawką pijawka przyczepia się do ofiary, mniejsza ota­cza otwór gębowy i szczęki. Na powierzchni ciała występują ułożone w rzędy małe oczy.

Ślimaki nagie i muszlowe

 

Ślimaki należą do zupełnie innego typu zwierząt -do mięczaków. W tym typie są one przedstawicie­lami brzuchonogów, w obrębie których znanych jest około 35 tysięcy gatunków. W przeciwień­stwie do pierścienic ciało brzuchonogów nie jest podzielone na segmenty, posiadają szeroką, pła­ską nogę i głowę, na której osadzone są oczy.

Ślimaki muszlowe mają skręconą spiralnie ochronną muszlę, podczas gdy ciało ślimaków bezmuszlowych jest nagie. Chroni je jedynie kle­ista substancja okrywająca cały korpus. Występują też ślimaki, które posiadają malutkie w stosunku do wielkości ciała muszle, co wskazuje, że ślima­ki nagie i muszlowe są blisko ze sobą spokrewnio­ne. Te ostatnie preferują tereny bogate w związki wapnia, który jest głównym składnikiem ich twar­dych muszli. „Strzałki miłosne", wprowadzane w tkanki partnerów podczas kopulacji, są również zbudowane z soli wapnia.

Muszle mają typową dla ślimaków strukturę spiralną, przy czym kierunek skrętu jest stały i charakterystyczny dla poszczególnych gatunków. Twarde i odporne zachowały się w skałach jako skamieniałości. Najstarsze pochodzą sprzed około 570 milionów lat. Gatunki żyjące w stosunkowo krótkim okresie geologicznego czasu mają cha­rakter 

skamieniałości przewodnich, to znaczy, że umożliwiają paleontologom określenie wieku skał, w których znajdowane są ich szczątki.

Ślimaki mogą wyrządzać znaczne szkody na polach uprawnych i w ogrodach. Pokarm, którym są najczęściej fragmenty roślin (istnieją też gatunki ślimaków drapieżnych) rozdrabniają za pomocą tarki utworzonej z chitynowych zębów, która występuje na języku w dnie gardzieli w przedniej części ciała. Przykładem groźnego szkodnika jest Achatina fulica, afrykański jadalny ślimak lądo­wy, który został zawleczony przez człowieka do o) wielu rejonów tropików i subtropików, gdzie sku­tecznie niszczy ogrodową roślinność. *= Ślimaki muszlowe i nagie są pokarmem wielu i zwierząt, szczególnie zaś ptaków takich jak droz­dy. Amerykańskie kanie, które zamieszkują Park Narodowy Everglades na Florydzie niemal wy­łącznie żywią się ślimakami i mają dzioby przy­stosowane do wyciągania miękkich części ciała ślimaków z muszli. Ślimaki są też składnikiem diety malutkich owadów - świetlików.

 

Motylica wątrobowa

 

Niektóre gatunki ślimaków są żywicielami pośred­nimi w cyklu życiowym przywr. Na podmokłych łąkach, gdzie występują ślimaki błotniarki, owce wraz z trawą połykają wolnożyjące larwy motyli-cy wątrobowej, przedstawicielki przywr. W ciele owcy larwy dojrzewają i produkują jaja. Wydalo­ne wraz z kałem jaja motylicy dostają się do wnę­trza ciała ślimaków, gdzie przebiegają dalsze etapy cyklu. Po opuszczeniu organizmu ślimaka larwy przedostają się do otoczenia, gdzie mogą być poł­knięte przez owce. Patogenne działanie motylicy polega na zatykaniu przewodów wątrobowych owiec, co prowadzi do zapalenia wątroby, anemii, a nawet śmierci. U człowieka motylica wątrobo­wa występuje sporadycznie.

 

Ochrona

 

Od wielu lat podejmowane są działania mające na celu ochronę ślimaków. Niektóre gatunki, zwłasz­cza te wykorzystywane do produkcji macicy per­łowej, zostały w ostatnim stuleciu bardzo prze­trzebione. Wiele gatunków ślimaków żyjących w zbiornikach wodnych jest zagrożonych wygi­nięciem, spowodowanym przez zanieczyszczenia komunalne i przemysłowe, które dostają się do wód i zaburzają naturalny charakter tych ekosys­temów. Szczególnie zagrożone są gatunki ende­miczne. Przykładowo, populacja żyworodnych śli­maków drzewnych z wysp Polinezji Francuskiej na Oceanie Spokojnym gwałtownie zmalała w związku z próbą wprowadzenia tam drapież­nych ślimaków, które miały zapobiec problemom powodowanym przez gigantyczne ślimaki z rodza­ju Achatina. Ofiarami drapieżnych ślimaków stały się jednak również rodzime gatunki. Aby zapobiec ich zagładzie, hoduje się je i dopiero po pewnym czasie wypuszcza na wolność.

Efektownie wyglądający nagi ślimak morski. Tarczowate twory na powierzchni ciała są zmodyfikowanymi skrzelami.

U tego płucodysznego ślimaka lądowego krew wypływa z serca i aortą płynie w stronę jamy płucnej, gdzie jest natlenowana.

Ptucodyszne ślimaki oddychające tlenem atmosferycznym mogą też żyć w wodzie. Na zdjęciu widać otoczone ochronnym żelem jaja.

Zając morski. Ślimak ten odżywia się morskimi glonami i pływa za pomocą płatów skórnych.

Kopulujące ślimaki. Chociaż zwierzęta te są obojnakami, żaden z tych osobników nie może zapłodnić swoich jaj własnymi plemnikami.

Anchor 22
Anchor 23

Mięczaki

 

 

Mięczaki są jedną z najliczniejszych grup zwierząt, która obejmuje około 130000 gatunków występujących na całym świecie. Wszystkie one są bezkręgowcami - nie posiadają kości - i zamieszkują zarówno środowiska wodne, jak i lądowe.

 

 

Do typu mięczaków zalicza się osiem gro­mad zwierząt. Są to tarczkonogi, bruz-donogi. chitony, jednotarczowce, ślimaki, walconogi, małże i głowonogi. Ponieważ wiele mięczaków wytwarza twarde muszle, często natra­fia się na ślady tych istot w skałach pochodzących sprzed wielu milionów lat. Okoliczność ta ułatwia badanie przebiegu ewolucji tej grupy zwierząt i dzięki temu naukowcy mogą też określać wiek warstw skalnych, co w przypadku innych bezkrę­gowców byłoby nieomal niemożliwe. Muszle mię­czaków, takich jak amonity i belemnity. przyrod­nicy zaczęli kolekcjonować od XVIII stulecia. Do chwili obecnej opisano już 35000 wymarłych ga­tunków tych bezkręgowców. Każda gromada mię­czaków obejmuje zawsze jakieś formy związane ze środowiskiem morza albo też składa się z gatun­ków wyłącznie morskich.

 

Budowa

Mięczaki mają niespotykaną okrywę ciała. Za­chowuje się ona nieomal tak, jak masa plastyczna, i w związku z tym zwierzęta te posiadają rozmaite kształty. Kształt ciała zmienia się w zależności od gatunku, a także czynników środowiska wpływają­cych na zwierzęta. 

Ciało o miękkiej konstrukcji jest odbiciem warunków życia, w jakich bytują mięczaki. Twarda, ale giętka okrywa ciała jest bar­dzo przydatna do życia w niespokojnych, płyną­cych wodach różnego rodzaju rzek i strumieni, a także mórz. gdzie występują prądy i uderzenia fal.

Ciało mięczaków jest niesegmentowane, dobrze rozwinięty jest układ krwionośny i nerwowy. Roz­mnażają się płciowo, są zwierzętami albo rozdziel­nopłciowymi, albo obojnakami - osobniki niektó­rych gatunków posiadają jednocześnie gonady męskie i żeńskie. Jedną z głównych cech charakteryzujących mor­skie mięczaki jest wytwarzanie przez nie muszli. Składa się ona ze związków wapnia wchłoniętych przez zwierzęta z wody morskiej. Muszla pełni różne funkcje, między innymi ułatwia pływanie, zabezpiecza przed wrogami i jest „przenośnym" domem zwierzęcia.

W ciele mięczaków zwykle wyróżnia się 3 rejo­ny. Największą częścią jest stopa (lub noga), nad nią znajduje się worek trzewiowy, w którym zlo­kalizowane są główne narządy wewnętrzne, a trze­cią częścią jest głowa. Stopa przyczepia zwierzę do podłoża i często ma dużą powierzchnię. Na gło­wie mięczaków zazwyczaj umieszczone są czułki i oczy. W okolicy otworu gębowego znajduje się radula (tarka), wyposażona w ułożone rzędami ząbki i służąca do rozdrabniania pobieranego pokarmu. Przewody odbytowe, płciowe i wy-dalnicze otwierają się do jamy płaszczowej.

Ślimaki z rodziny Haliotidae, nazywane morskimi uszami, są grupą jadalnych mięczaków, których muszle mają szereg oddzielnych otworów oddechowych. Mięczaki te pobierają tlen z wody parzystymi skrzelami, a odchody i związki azotowe są usuwane bezpośrednio do wody przez wspomniane otwory w muszli. Haliotidae, żerując, używają swojej tarki, na której znajdują się rzędy małych ząbków służących do rozcierania cząstek pokarmu.

Ślimaki

Większość gatunków morskich mięczaków nale­ży do gromad ślimaków, małży i głowonogów. W gromadzie ślimaków, zwanych inaczej brzu-chonogami, wyróżnia się następujące podgroma-dy: przodoskrzelne, płucodyszne i tyłoskrzelne. Przodoskrzelne występują głównie w morzu, rza­dziej na lądzie lub w wodach słodkich, płucodyszne (u których jama płaszcza jest narządem oddecho­wym - płucem) są formami lądowymi i słodko­wodnymi, a tyłoskrzelne są wyłącznie ślimakami żyjącymi w morzu. Do morskich form zaliczane są na przykład porcelanki i skrzydelniki, które są znane ze względu na wspaniałe muszle. Istnieją jednakże gatunki ślimaków morskich, które musz­li nie wytwarzają, np. zając morski. Ślimaki bez-muszlowe - nagie - często występują na rafach ko­ralowych, gdzie odżywiają się koralami, gąbkami i ukwiałami. Zające morskie są roślinożerne, a ich pokarmem są glony, bakterie i grzyby rosnące na skałach. Ślimaki mięsożerne, np. Buccinium unda-tum, żyją wśród skał w pobliżu morskich brzegów i często wyjadają ryby zaplątane w rybackie sieci.

Ciało ślimaków jest skręcone i w wyniku tego odbyt jest położony blisko głowy. Taką zakłóconą symetrię ciała można najlepiej zaobserwować patrząc na spiralnie zwiniętą muszlę, która okry­wa części miękkie. Ślimaki przodoskrzelne są roz-dzielnopłciowe, ślimaki tyłoskrzelne i płucodyszne to formy hermafrodytyczne. Każda samica Bucci­nium, który należy do ślimaków przodoskrzelnych, składa około 2000 kokonów, a w każdym z nich jest blisko 1000 jaj. W czasie składania jaj samice grupują się, a ich kokony zlepiają się i tworzą kule. które roznoszą prądy wody. Z 1000 jaj w każdym kokonie kluje się około 30 osobników. Zjadają one pozostałe jaja i pożerają się nawzajem, co w końcu doprowadza do tego, że z każdego kokona rozwi­ja się zaledwie dziesięć larw.

Większość gatunków ślimaków wytwarza musz­le, a niektóre, np. błotniarka jajowata, może wystę­pować zarówno w wodach słodkich, jak i lekko zasolonych morzach.

 

Małże

Łacińska nazwa małży. Bivalvia, wywodzi się od słowa valva, czyli zastawka. Jest to związane ze sposobem, w jaki zwierzę reguluje ilość przepły­wającej przez jego ciało wody. Typowym przed­stawicielem małży jest omółek. Ciało jego jest oto­czone dwuczęściową muszlą, której obie skorupy są połączone po stronie grzbietowej specjalnym zamkiem. Zamek ten utrzymuje je w stanie rozwarcia i wtedy może następować przepływ wody przez ciało. Kiedy drapieżnik, np. ostrygojad, roz­gwiazda lub drapieżny ślimak, zaatakuje małża, mięśnie zwieracze, które działają antagonistycz-nie do zamka, kurczą się i muszla się zamyka. Małże odżywiają się zawieszoną w toni wodnej materią organiczną, którą odfiltrowują z wody dostającej się do ciała przez syfon wpustowy. Woda opuszcza ciało przez mniejszy syfon wypustowy.

Skamieniała muszla amonita. O ewolucji mięczaków wiemy dużo dzięki temu, że ich twarde muszle są dobrze zachowane w wielu pokładach skalnych pochodzących z różnych okresów geologicznych.

Skorupa wszystkich małży składa się z dwóch połówek, które osłaniają miękkie części ciała. Małżami są m.in. omółki, ostrygi i sercówki.

 

Głowonogi

 

Głowonogi są najbardziej wyspecjalizowaną grupą mięczaków. Do tej gromady należą łodziki, mątwy, kałamarnice (kalmary) i ośmiornice. Wszystkie te zwierzęta zamieszkują wyłącznie wody morskie. Do głowonogów zaliczane są też wymarłe amoni­ty i belemnity, które występowały od kambru (około 500 milionów lat temu). Głowonogi mają otwór gębowy otoczony ramionami, które są wy­tworem nogi. Ramiona są zaopatrzone w przyssawki i haczyki. Głow onogi mają również bardzo dobrze rozwinięte oczy. Kałamarnica olbrzymia, która jest największym znanym żyjącym bezkrę­gowcem, ma oko o średnicy dochodzącej do 38 centymetrów. Jest to największe oko znane wśród wszystkich zwierząt, zarówno tych kręgowych,jak i bezkręgowych. Jama płaszczowa kałamamicy jest wykorzystywana podczas pływania. Napełniana wodą, która następnie z wielką siłą jest wyrzuca­na, umożliwia ona zwierzęciu szybkie poruszanie się w wodzie na zasadzie odrzutu. Obserwowano kałamarnice, które pływały z prędkością 55 km/h. Widuje się także te zwierzęta, jak poruszając się z wielką prędkością, wyskakują z wody. gdy są gonione przez drapieżne tuńczyki. Mogą wtedy spadać na pokłady statków. Kałamarnice mogą dorastać do wielkich rozmiarów - największa zmierzona kałamarnica miała ponad dwanaście metrów długości. Wielkie blizny na skórze kasza-lotów są śladami po przyssawkach kałamarnic.

Głowonogi takie jak ośmiornice, które mają osiem ramion, posiadają papugowaty dziób. Ofiara, np. ryba. na początku chwytana jest ramionami zaopatrzonymi w przyssawki i haczyki. Następnie jest kierowana w stronę dzioba, którym ośmiorni­ca zadaje ciosy. Zdobycz jest uśmiercana przez jad znajdujący się w ślinie i dzięki temu ośmiornica może wolno pożerać upolowane zwierzę.

Ośmiornice żyjące na dnie głębokich mórz do­chodzą do większych rozmiarów ciała niż kałamar­nice, jednak widziano je tylko kilka razy. Część ciała olbrzymiej ośmiornicy, wyrzucona na plażę Florydy blisko St. Augustine. wskazuje, że zwie­rzę musiało ważyć około 6-7 ton.

Ośmiornice nie tolerują się wzajemnie, a kiedy dochodzi do kopulacji, odbywają ją z wyciągnię­tymi ramionami. Samiec przekazuje pakiety plem­ników przez bruzdę w specjalnym ramieniu. Po zapłodnieniu samica przystępuje do składania jaj, których może złożyć nawet do stu pięćdziesięciu tysięcy. Przez sześć tygodni opiekuje się nimi, aż do momentu kłucia się młodych osobników. Po tym czasie samica umiera.

Mątwy mają dziesięć ramion, dwa z nich są dłuższe od pozostałych i służą do chwytania ofiar.

którymi najczęściej są ryby. Mątwy są wysoce wyspecjalizowanymi drapieżnikami. Posiadają wewnętrzny szkielet, którym jest okryta płaszczem wapienna muszla. Usztywnia on ciało i ułatwia pły­wanie. Mątwa, tak jak ośmiornica, posiada w skó­rze specjalne komórki barwnikowe, dzięki którym może zmieniać barwę ciała w zależności od pod­łoża, na którym się znajduje. Często to zwierzę ma paskowany, czarno-biały, jak zebra, rysunek na ciele, który dobrzeje maskuje wśród podwodnych glonów, gdzie spędza większość czasu.

 Młody osobnik kałamarnicy. Niektó­re gatunki kałamar-nic, np. z rodzaju Archireuthis, mogą dorastać do 16 met­rów długości i masy dwóch ton.

Widok z bliska przyssawek kałamar­nicy. Drobne haczyki na   brzegu każdej przyssawki ułatwiają przytrzymanie ofiary. Przyssawki znajdują się na wszystkich ramionach.

 

Kałamarnica ma osiem krótszych ramion (pokazano cztery) i dwa długie, które mogą się kurczyć. Mięczak ten porusza się siłą odrzutu wody. Krew natlenia się w skrze-lach znajdujących się w jamie płaszczowej. U płynącej kałamarnicy na tylnym końcu ciała widoczne są duże płetwy.

Skorupa wszystkich małży składa się z dwóch połówek, które osłaniają miękkie części ciała. Małżami są m.in. omółki, ostrygi i sercówki.

Mątwy pospolite chwytają zdobycz, wystrzeliwując w kierunku ofiary dwa długie ramiona. Gdy nie polują, ramiona te są schowane w jamie pod oczami. Czekajac na zdobycz, mątwy zwykle leżą na dnie morza częściowo zagrzebane w piasku

U małży z rodzinyprzegrzebkowatych na brzegu płaszcza znajdują się liczne czułkowate wyrostki i prymitywne oczka. Oczka reagują na ruch i dzięki nim małż może dostrzec wroga.

Cykl życiowy słodkowodnego małża (skójka lub szczeżuja). Z zapłodnionych jaj powstają larwy zwane glochidiami, które przyczepiają się do ciała ryby i przebywają na płetwach lub skrze-lach. Tam następuje ich dalszy rozwój. Po dojrzeniu odczepiają się i rozpoczynają samodzielne życie.

Chitony

Spośród pięciu pozostałych gromad mięczaków chitony są ważną, w sensie ewolucyjnym, grupą. Są one morskimi zwierzętami, które spotyka się w płytkich wodach. Na grzbiecie posiadają osiem zachodzących na siebie wapiennych płytek, które tworzą zewnętrzny szkielet. Po stronie brzusznej w bruździe jest sześć lub więcej par skrzeli, za pomocą których chitony oddychają. Poszukują pokarmu w nocy, zeskrobując wyposażoną w ząbki tarką glony i inny materiał roślinny.

Znanych jest około 70 gatunków tarczkonogów. Te morskie stworzenia mają robakowaty kształt i żywią się mikroorganizmami i martwą materią organiczną pobieraną z osadów dennych. Ich ciało jest otoczone ochronnym oskórkiem, w którym tkwią wystające na zewnątrz wapienne igiełki.

 

Walconogi

Walconogi są wyłącznie morskimi mięczakami, które żyją w osadach dennych. Mają dwuboczną symetrię ciała, ich przeważnie lekko wygięta, wa­pienna muszla jest otwarta na obu końcach. Żywią się otwornicami i okrzemkami, które chwytają za pomocą nitkowatych wyrostków, a następnie roz­cierają za pomocą tarki.

 

Prymitywne gromady

Dwie pozostałe gromady morskich mięczaków to bruzdonogi i jednotarczowce. Bruzdonogi nie po­siadają muszli (cecha prymitywna). Są także roba-kowatego kształtu, a ciało ich jest obłe. Żywią się prawie wyłącznie parzydełkowcami.

Jednotarczowce są mięczakami żyjącymi na dnie morza na dużych głębokościach - poniżej 200 metrów. Mają grzbietobrzusznie spłaszczone ciało dwubocznej symetrii, a ich skorupka ma misecz-kowaty kształt.

 

Łańcuch pokarmowy

Morskie mięczaki są ważnym ogniwem powiązań ekologicznych występujących w morskim środo­wisku. Gatunki filtrujące wodę i odcedzające za­wieszone w niej drobiny pokarmu (np. małże) stoją u podstawy zależności troficznych w ekosystemie. Wiele ich staje się następnie pokarmem morskich ptaków. Morskie mięczaki, które zjadają glony bakterie, są nazywane konsumentami pierwszego rzędu, a te, które zjadają inne zwierzęta, na przy­kład ośmiornice, to konsumenci drugiego rzędu.

W morzach południowych mięczaki są podsta­wowym pożywieniem kaszalotów i fok. Oblicza się, że ssaki te corocznie zjadają ogółem około 10 min ton kałamarnic. które są ich główną zdobyczą.

 

Pożyteczne związki

Istnieje wiele gatunków mięczaków, które wyko­rzystują podczas swego rozmnażania inne zwie­rzęta, a także wiele gatunków innych zwierząt wykorzystujących mięczaki do swego rozmnażania. Słodkowodne szczeżuje i skójki wytwarzają larwy nazywane glochidiami. które przyczepiają się do skrzeli lub skóry ryb i w taki sposób przebiega ich rozwój. Po osiągnięciu dojrzałości odczepiają się od ryby i jako osobniki dorosłe rozpoczynają samo­dzielne życie.

Odwrotna zależność występuje pomiędzy różan­ką a małżem. Samica różanki składa ikrę do wnę­trza małża, gdzie następuje rozwój jajeczek ryby. W obu przypadkach związki polegają raczej na jed­nostronnej korzyści, gdyż tylko jeden z gatunków odnosi zysk.

Dobrym przykładem obopólnych korzyści jest symbiotyczna zależność pomiędzy ogromnym mał­żem z rodzaju Tridacna a zooksantellami, które żyją w jego ciele. Specjalne przezroczyste komór­ki ciała małża ukierunkowują padające światło na zooksantelle, które zamieniają w procesie foto­syntezy zbędne produkty przemiany materii małża na związki cukrowcowe. Substancje te następnie są wykorzystywane przez małża jako pokarm. Ponieważ istnienie małży jest zależne od pomyśl­nego przebiegu fotosyntezy u zooksantelli, Tridacna występują w płytkich morzach, gdzie dociera światło, a nie w ciemnych głębinach.

Od wielu lat ludzie pozyskują mięczaki jako pokarm i dla celów dekoracyjnych. Perły i musz­le z macicą perłową są naturalnymi wytworami małży. Perły powstają, gdy obce ciało, zwykle ziarno piasku lub pasożyt, dostanie się i ugrzęźnie pomiędzy płaszczem a muszlą małża. Zostaje ono otoczone wapienną substancją i w ten sposób jest izolowane od reszty ciała. W drodze sztucznego wprowadzania ciał obcych do ciała małży można wymusić produkowanie przez nie pereł. Mała figur­ka Buddy, na przykład, wprowadzona do ciała małża i otoczona masą perłową jest doskonałą pamiątką dla turystów.

Zaniepokojony chiton zwija się i w ten sposób jego miękkie części ciała zostają osło­nięte przez twarde, wapienne płytki.

 

Ciało chitona składa się z głowy, tuło­wia oraz nogi. Na grzbiecie posiada 8 wapien­nych płytek. U niektórych gatunków występu­je fałd płaszcza, na którym znajduje się dziewięć par wrażliwych na dotyk wyrostków.

 

Wolno pływająca larwa chitona z z właśnie rozwijającymi się płytkami muszlowymi. U starszej larwy już dobrze widać wykształconą nogę i płytki.

Usytuowanie głównych narządów chitona. Wytworem płaszcza jest osiem wapiennych płytek, które okrywają górną część ciała.

 

 

Znaczenie gospodarcze

Mieniąca się barwami tęczy warstwa perłowa wyściela wnętrze muszli. W zdobnictwie jest ona nazywana macicą perłową i służy do układania róż­nych wzorów na drewnianych powierzchniach, meblach, biżuterii lub kompletach stołowych. Na Filipinach i w Indonezji zbiera się muszle małży perłopławów Pinctada, a na Wyspach Salomona i innych wyspach Pacyfiku muszle ślimaków przo-doskrzelnych Trochus i z rodziny Turbinidae.

We współczesnym świecie coraz bardziej rośnie zainteresowanie zbieraniem egzotycznych musz­li. Muszle zbiera się, wyławiając je z morza lub kupując w specjalnych fermach mięczaków, gdzie hoduje się te zwierzęta. Na przykład w wodach na południe od wybrzeży Kalifornii hoduje się, wy­twarzające piękne muszle, ślimaki z rodzaju Haliotis. Na całym świecie na głównych ulicach nadmorskich kurortów i ośrodków turystycznych coraz częstszym widokiem są sklepy i stoiska z muszlami mięczaków. Zbieranie muszli staje się tam modnym zajęciem.

Morskie mięczaki są także pokarmem ludzi, a ich poławianie jest często podstawowym źródłem utrzymania społeczności żyjących nad brzegami mórz. Na przykład w krajach śródziemnomorskich poławia się regularnie 50 gatunków małży, 12 ga­tunków ślimaków i 13 gatunków głowonogów. Szacuje się. że do 2000 r. roczna konsumpcja sa­mych tylko ostryg osiągnie poziom 2.3 miliona ton. Ostrygi stanowią około jednej czwartej całkowitej ilości zjadanych na świecie mięczaków. Corocznie wyławia się z mórz około 1.2 min ton rozmaitych gatunków głowonogów. Pięćdziesiąt procent tej masy to połowy dokonywane przez Japończyków.

Oprócz względów dekoracyjnych i kulinarnych, morskie mięczaki przynoszą ludziom także innego rodzaju korzyści. Komórki nerwowe mięczaków 

są szczególnie duże w porównaniu z neuronami kręgowców i z tej przyczyny są one dobrym obiek­tem badań laboratoryjnych. Na przykład zając morski jest obiektem badań nad pamięcią. Ciała ostryg, skrzydelników i kałamarnic wytwarzają substancje o działaniu antywirusowym i antybak-teryjnym, co znajduje zastosowanie, jednak jeszcze na małą skalę, w przemyśle farmaceutycznym. Niektóre małże syntetyzują w swych organizmach związki antynowotworowe.

Obok mięczaków, których eksploatowanie przy­nosi ludziom wielkie korzyści, są też w tym typie gatunki wyrządzające nam szkody. Jednym z nich jest świdrak okrętowy Toredo navalis, który drą­żąc w drewnie korytarze, niszczy drewniane urzą­dzenia portowe i łodzie.

 

Ochrona

Kilka gatunków morskich mięczaków jest zagro­żonych wyginięciem, a liczebność wielu form z tego typu bezkręgowców maleje w wyniku nisz­czenia środowisk morskich i zanieczyszczenia wód. Zanieczyszczenie wód jest główną przyczyną upad­ku licznych hodowli mięczaków na całym świe­cie, a szczególnie na Morzu Śródziemnym. Obec­ność metali ciężkich, zamulenie, wzrost liczebności bakterii pochodzących ze ścieków i ropa naftowa to główne czynniki spadku liczebności morskich zwierząt. Najpoważniejszą jednak przyczyną, o wiele ważniejszą niż plamy ropy naftowej, jest zatrucie wód różnego rodzaju toksynami. Mięczaki morskie, które pobierają pokarm filtrując wodę, są szczególnie wrażliwe na obecność zanieczyszczeń, gdyż utrudniają im one filtrację, zatykając narzą­dy filtracyjne.

Obecnie wiele krajów wyznaczyło na swoich wodach terytorialnych strefy będące rezerwatami podwodnej przyrody. W krajach odławiających mięczaki do celów konsumpcyjnych prawo często określa okresy ochronne, limity połowów i mini­malną wielkość pozyskiwanych osobników. Istnie­nie takich ograniczeń jest konieczne, aby zapobiec przełowieniu, jednakże są one wprowadzane w ży­cie zazwyczaj tylko wtedy, gdy istnieje wyraźna groźba spadku połowów w następnych latach. 

Morskie mięczaki są obiektem szczególnego zainteresowania Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCNNR). Różne ko­mórki tej organizacji badają zmiany liczebności zwierząt i roślin oraz pomagają ocenić stopień zagrożenia fauny i flory ze strony rozmaitych czyn­ników, zarówno tych o charakterze naturalnym, jak i antropogenicznych, czyli spowodowanych dzia­łalnością człowieka.

 

W zagrożeniu

Mięso skrzydelnika olbrzymiego (Strombus gigaś) jest ważnym źródłem pokarmu na Karaibach, gdzie od wielu stuleci odławia się te ślimaki. W niektó­rych miejscach gatunek ten stał się bardzo rzadki, a liczebność jego nadal się kurczy. Rozpoczęto więc programy badawcze nad biologią skrzydelni­ka, a także wprowadzono ograniczenia jego odło­wów i wymiary ochronne. Na Bermudach skrzy-delnik olbrzymi jest gatunkiem objętym ochroną. W klasyfikacji IUCNNR gatunek ten jest określa­ny jako „zagrożony ze względów komercyjnych".

Tryton olbrzymi (Charonia tńtonis) występuje na rafach koralowych Oceanu Indyjskiego i Pacy­fiku. W klasyfikacji IUCNNR jest określany jako „rzadki". Od wielu stuleci gatunek ten był cenio­ny ze względu na swoją muszlę, której wyspiarze z Hawajów, Seszeli i Indonezji używali jako trąby wydającej donośny dźwięk. W ostatnich latach muszle te są pożądanym obiektem dla kolekcjo­nerów, gdyż dochodzą do półmetrowej długości i są rzadko spotykane, gdyż w warunkach natural­nych trytony nie są liczne. Wiedza o biologii tryto­na olbrzymiego jest uboga. Wydaje się, że ten śli­mak żywi się głównie szkarłupniami.

Morski nagi ślimak doridella z holenderskiego Zuiderzee prawdopodobnie już wyginął. Po tym, jak w 1932 r. odgrodzono tamą Zuiderzee, nastą­pił gwałtowny spadek liczebności tego gatunku. Nie spotyka się też tego ślimaka na Wadden Zee, na którym także wybudowano tamę. Przykład dori delii z Zuiderzee obrazuje zagrożenia, z jakimi sty­kają się inne gatunki zwierząt żyjących na terenach zalewowych i nad brzegami mórz. Takie obszary są zwykle gęsto zaludnione, budowane są tam porty i stocznie. IUCNNR nadała doridelli status gatun­ku „ niedostatecznie poznanego", co wskazuje, że nie był on wystarczająco zbadany, zanim wyginął.

Największe małże świata to przydacznie. Wys­tępują one w rejonie Oceanu Indyjskiego i Pacyfi­ku, i są szczególnie intensywnie eksploatowane przez Tajwańczyków, którzy odławiają je dla mięsa i muszli. IUCNNR wymienia siedem gatunków

0  statusie „rzadki", „niedostatecznie poznany"

1 „podatny na wyginięcie". Przydacznie zasiedla­ją płytkie wody raf koralowych do maksymalnej głębokości 20 metrów. Z wody morskiej odfiltro-wują plankton. Dochodzą do ogromnych rozmia­rów i żyją prawdopodobnie ponad 100 lat. Przy-dacznia olbrzymia Tridacna gigas osiąga długość 1,5 metra i może ważyć nawet 250 kilogramów. Przydacznie występują w niektórych podwodnych morskich rezerwatach i wydaje się, że można je rozmnażać w specjalnych hodowlach.

Na liście zagrożonych gatunków morskich mię­czaków są także gatunki europejskie. Są nimi na przykład dwa gatunki ślimaków: Paludinella lit-tońna (status „rzadki) i Tenellia adspefsa (status „niedostatecznie poznany"). Pierwszy z nich zasie­dla europejskie wody Morza Śródziemnego i Atlan­tyku, a drugi występuje na całym świecie. Czynniki, jakie zagrażają tym gatunkom, to budowanie umoc­nień brzegowych, osuszanie estuariów i rozwój niekontrolowanej turystyki.

 

Wytwarzając perły, małż broni się przed larwami pasożytów i ziarnami piasku, które dostawszy się do jego ciała, mogą wyrządzić mu szkodę. Zewnętrzna warstwa płaszcza -epithelium - produkuje substancję perłową, którą otacza ziarno piasku lub pasożyta i w ten sposób neutralizuje jego obecność.

Skorupiaki

 

Wszystkie skorupiaki, od mikroskopijnych zwierząt wchodzących w skład planktonu do olbrzymiego kraba japońskiego, mają jedną cechę wspólną: twardy, członowany szkielet zewnętrzny, który daje im oparcie i ochronę.

 

 

Skorupiaki to jedna z kilku grup zwierząt, które wykształciły złożone, przypominające pancerz szkielety, osłaniające mięśnie i narządy wewnętrzne, a także chroniące przed uszkodzeniem i atakiem wrogów. Wszystkie te zwierzęta są nazywane stawonogami, co oznacza, że ich odnóża połączone są za pomocą stawów. Jest to istotne, ponieważ najważniejszą cechą odróżniającą te stworzenia od. powiedzmy, mię­czaków - takich jak posiadające muszle serców-kowate i małże - jest fakt. że ich kończyny są schowane w rurce z twardego, kościstego mate­riału z ruchomymi stawami.

Najlepiej znaną grupą stawonogów są owady, ale jest jeszcze wiele innych zwierząt, takich jak pająki, skorpiony, pareczniki i krocionogi. które posiadają tę samą strukturę szkieletu. Niektóre z tych zwierząt są bardzo podobne do skorupia­ków - na przykład skorpion w znacznym stopniu przypomina raka - jednak dokładne badania suge­rują, że miały one innych przodków, a budowę ciała typową dla skorupiaka przyjęły po prostu dlatego, że stanowiła najlepsze rozwiązanie wspólnego problemu wspierania i ochrony deli­katnej tkanki. To rozwiązanie - szkielet zewnętrz­ny - to w zasadzie zgrubiała i sztywna skóra zwana kutikulą. Jej skład różni się w zależności od rodzaju zwierzęcia, ale jeśli chodzi na przy­kład o owady, ich pancerz składa się głównie z chityny, zrogowaciałego, elastycznego materia­łu przypominającego roślinną celulozę (podsta­wowy składnik drewna). U wielu dużych mor­skich skorupiaków, takich jak kraby i homary, chityna została wzbogacona wapniem i w efekcie powstała twarda, wapienna „skorupa". Jest ona doskonałą ochroną przed wszelkimi uszkodzenia­mi, a oprócz tego dzięki niej rosnące zwierzę nie „zapada" się pod swoim ciężarem.

 

Kolejne trudności

Proces rośnięcia niesie ze sobą wiele niebezpie­czeństw i trudności. U zwierząt posiadających szkielety wewnętrzne - tak jak u ludzi - kości po prostu rosną wraz z otaczającymi je mięśniami i narządami. Jednak rogowe bądź wapienne szkielety zewnętrzne stawonogów nie mogą ros­nąć w ten sam sposób. Taki zesztywniały pancerz ma niezmienną wielkość; jeśli mięśnie i narządy wewnętrzne zwierzęcia będą się w dalszym ciągu powiększały, ciśnienie wewnątrz skorupy będzie po prostu rosło, aż zostanie on rozsadzony.

W pewnym sensie tak właśnie się dzieje, po­nieważ skorupa ma wbudowane strefy słabsze, które otwierają się, kiedy nacisk od wewnątrz przekracza pewien poziom. Na określonym etapie rozwoju zwierzę ma już przygotowaną nową powłokę pod starą ..zbroją".

Kiedy nowa skorupa jest już gotowa - i zwie­rzęciu zaczyna być ciasno - stara zostaje zdarta przez siłę powietrza lub wody, odsłaniając nowy pancerz. Ponieważ nowy pancerz jest jeszcze miękki, zwierzę „nadyma" go powietrzem lub wodą, by, gdy zesztywnieje, był wystarczająco duży, aby pomieścić powiększające się miękkie części ciała. W tym czasie zwierzę stanowi łatwą zdobycz dla swoich wrogów.

Olbrzymi krab japoński zamieszku­je głębiny oceanów. To największy krab na świecie - rozpię­tość jego nóg wynosi około 2,5 m.

Olbrzymi krab japoński zamieszku­je głębiny oceanów. To największy krab na świecie - rozpię­tość jego nóg wynosi około 2,5 m.

Budowa ciała

Niektóre stawonogi, jak owady i pająki, charakte­ryzuje stała, określona liczba nóg (sześć u owada, osiem u pająka), jednak skorupiaki są o wiele bar­dziej zróżnicowane. Przede wszystkim skorupia­ki posiadają jedną parę nóg na każdy segment ciała, i ta podstawowa struktura jest wyraźnie widoczna u jednego z najlepiej znanych przedsta­wicieli tej grupy, prosionka szorstkiego.

Ciało tych stworzeń składa się z łańcucha opancerzonych segmentów, przy czym każdy za­opatrzony jest w jedną parę nóg, spełniających jednak różne funkcje. Te na pierwszych 7 seg­mentach, znajdujących się tuż za głową, służą do chodzenia, jednak te znajdujące się na 5 ostatnich segmentach zostały przystosowane do spełniania funkcji oddechowych. Para na segmencie końco­wym prawdopodobnie służy jako narządy czucio­we, podobnie jak 2 pary czułków wychodzących z małej głowy tego zwierzęcia.

Chociaż części ciała prosionka sprawiają wra­żenie podobnych, przy dokładniejszym badaniu

 

 

Dryfujące i pływające

 

 

liści odnóży. Te odnóża są mniej więcej identycz­ne, ale spełniają wiele funkcji: liścionóg płynie do góry nogami za pomocą rytmicznych uderzeń wszystkimi odnóżami, a w tym czasie włoski pokrywające kończyny odfiltrowują cząsteczki pożywienia znajdujące się w wodzie. Kiedy zwie­rzę zmienia kierunek ruchu, cząsteczki jedzenia zostają przeniesione przez wodę do przodu i przy­trzymane przez lepkie wydzieliny na kończynach gębowych, które następnie przekazują je do jamy gębowej skorupiaka. Jednocześnie kończyny pochłaniają tlen z wody przez swoje cienkie pan-cerzyki, służąc w ten sposób jako skrzela. Z tej przyczyny liścionogi i ich krewni znani są pod nazwą skrzelonogów.

 

Inne skrzelonogi wyglądają całkiem inaczej. Maleńka wodna istota, rozwielitka, żyjąca w sta­wach i jeziorach, wytworzyła pancerz części tuło­wiowej okrywający większą część jej ciała, pozo­stawiając na wierzchu jedynie głowę. Jej nogi służą jako skrzela - dlatego została zaklasyfiko­wana do skrzelonogów - ale pływa za pomocą uderzeń drugiej pary swoich potężnych czułków, przepychając bogatą w pożywienie wodę przez aparat filtrujący swoich owłosionych kończyn.

Prosionki to skorupiaki lądowe. Zazwyczaj zamieszkują miejsca wilgotne, ponieważ ich przypominające skrzela narządy oddechowe nie powinny całkowicie wyschnąć.

Po złożeniu jaj morski widłonóg wydziela kleistą substancję, która otacza jaja i skleja je ze sobą.

Ten skorupiak ma tylko około 7,5 cm długości, ale wyka­zuje wiele cech wspólnych z homa­rami i rakami.

Budowa ciała prosionka. Widoczna jest górna i dolna połowa ciała.

Strona brzuszna kulanki z widoczną komorą lęgową i młodymi.

 

Widoczne narządy

Rozwijający się pancerz tułowiowy rozwielitki jest przezroczysty, zatem wszystkie narządy we­wnętrzne tego zwierzęcia są dobrze widoczne, łącznie z komorą lęgową, w której dojrzewają komórki jajowe.

Zwierzęta są rozdzielnopłciowe, jak większość skorupiaków, ale osobnik żeński jest w stanie wy­dać młode bez kopulacji, który to proces otrzymał nazwę partenogenezy. Dzięki temu populacja rozwielitki może gwałtownie powiększać się na początku roku, kiedy istnieją idealne warunki żerowania i wzrostu. Takie populacje mogą skła­dać się wyłącznie z osobników żeńskich. Późnym latem i jesienią zmieniające się warunki zachęca­ją do rodzenia osobników męskich, które następ­nie łączą się z samicami, by doprowadzić do powstania zapłodnionych komórek jajowych. Są one bowiem bardzo odporne na zimno i brak wody, co pozwala gatunkowi przeżyć zimę, pod­czas której wyginą dorosłe osobniki. W następ­nym roku z jaj wylęgną się młode i cykl powtórzy się po raz kolejny.

W każdym zbiorniku wodnym pływającym rozwielitkom towarzyszą maleńkie skorupiaki z niezwykle długimi czułkami rozpostartymi po obu bokach. To widłonogi, przedstawiciele licz­nej gromady, składającej się z ponad 8400 gatun­ków żyjących w wodach słodkich i oceanach na całym świecie.

 

Filtrowanie

Przez większą część roku morskie widłonogi że­rują na innych zwierzętach planktonowych, jed­nak podczas wiosennego „kwitnienia" planktonu zaczynają odżywiać się przez filtrowanie wody, skierowywanej przez drugą parę czułków do sita zmodyfikowanych kończyn.

W tych okresach szybko się rozmnażają two­rząc wielkie stada. Ocenia się, że same widłonogi stanowią największą spiżarnię białka zwierzęce­go na świecie. Jako takie, odgrywają podstawową rolę w przeżyciu większości pozostałych zwierząt morskich. Są podstawą pożywienia ryb takich jak sardele i śledzie, którymi z kolei żywią się inne zwierzęta, na przykład dorsz i tuńczyk. Rekin ol­brzymi, rekin wielorybi i manta (diabeł morski) też żerują niemal wyłącznie na widłonogach, a wiele wielkich waleni filtruje je z wody całymi tonami, zwłaszcza w bogatych w plankton mo­rzach półkuli północnej.

Nie wszystkie widłonogi swobodnie pływają. Niektóre przekształciły się w pasożyty, np. „wszy rybie" (zawrybkowce i kaligusy) ssące rybią krew. Ich odnóża są zakończone pazurami, które umożliwiają przyczepienie się do żywiciela. Pokrewne gatunki żerują na waleniach, osiągając olbrzymie rozmiary sięgające 30 cm. Inne wy­specjalizowały się jeszcze  bardziej i wbijają się w skrzela ryb, odżywiając się obfitymi dostawa­mi krwi płynącej przez delikatną tkankę.

 

Widłonogi odgry­wają ważną rolę w łańcuchu pokar­mowym, będąc pod­stawowym skład­nikiem planktonu.

Podczas „wio­sennego kwitnienia" w oceanie jest dużo roślin plankto-nicznych, którymi żywią się widłonogi.

Wąsonogi

Jeszcze wyższy stopień adaptacji wykazują różne gatunki wąsonogów, które osiadają na skałach i zalanych wodą pniach drzew na brzegach mórz całego świata. Na pierwszy rzut oka pąkla wyglą­da jak rodzaj małża, ale w rzeczywistości należy do skorupiaków prowadzących osiadły tryb życia. Przytwierdza się on do skały i filtruje poży­wienie z przepływającej wokół morskiej wody.

 

Niebezpieczne środowiska

Morski brzeg jest niebezpiecznym środowiskiem życia. Każde

żyjące tutaj zwierzę ryzykuje zala­niem przez fale, zmiażdżeniem przez obluzowane kawałki skał i wystawieniem na osuszające dzia­łanie słońca i wiatru podczas odpływu. Niezbęd­ne zatem staje się solidne zabezpieczenie. Pąkla rozwiązała ten problem zmieniając pancerz swo­jej głowy w kilka mocno zwapnionych płytek, połączonych razem w muszlę w kształcie szyszki. Sama muszla zostaje następnie przytwierdzona do skały i pąkla odżywia się przez otwór w szczy­cie, wyławiając z wody pożywienie za pomocą sześciu par zagiętych, owłosionych nóg. Kiedy zaczyna się odpływ, zwierzę chowa nogi do pan­cerza i zamyka otwór wylotowy szczelnie dopa­sowanymi płytkami, dzięki którym woda nie wypływa na zewnątrz.

Pąkle są obojnakami. Rozmnażanie odbywa się w ten sposób, że pojedynczy osobnik wyko­rzystuje długą rurkę, by wstrzyknąć nasienie swo­jemu sąsiadowi. Zapłodnione jajeczka pozostają wewnątrz pancerza do momentu, gdy rozwiną się z nich maleńkie młode w stadium larwy zwanej naupliusem. Każda larwa dołącza do pływającego planktonu, gdzie może żyć i odżywiać się bar­dziej jak widłonóg niż pąkla. Po około miesiącu larwa osiada na skale i przekształca się w nieru­chomego dorosłego osobnika.

Stadium ruchliwej larwy jest bardzo ważnym etapem rozwoju dla pąkli. ponieważ umożliwia szerokie rozprzestrzenianie się gatunku; z tej przyczyny ta postać zwierzęcia często jest nazy­wana „fazą dyspersyjną". Wiele innych, prowadzących stosunkowo osiadły tryb życia skorupia­ków (łącznie z rakiem, krabem i homarem), sto­suje ten sam system. Każdy gatunek ma swój cha­rakterystyczny rodzaj larwy nauplius, unoszący się wraz z planktonem, by w końcu osiąść na dnie morza, gdzie rozpocznie się jego przekształcanie w osobnika dorosłego. Sam plankton w dużej części składa się z larw skorupiaków, a także z larw niezliczonych mięczaków, robaków, je­żowców, ukwiałów i innych morskich stworzeń wykorzystujących ten sam system dyspersyjny.

Podobnie jak w przypadku widłonogów, nie wszyscy przedstawiciele gromady pasują do kla­sycznego modelu. Niektóre pąkle mają podobny tryb życia, ale płytki ich pancerzy są umieszczone na słupkach. Nie są tak odporne i nie potrafią przeżyć bez wody. Bardzo niezwykłe są pąkle pasożytnicze jak Sacculina carcini, atakujące kraby. Larwa tego zwierzęcia pływa swobodnie jak inne larwy skorupiaków, ale osobnik dorosły przyczepia się do kraba i zapuszcza „korzenie" w jego ciało, by pobrać składniki odżywcze. 

Populacja euro­pejskich raków żyje jedynie w czystych wodach, zatem z powodu zanie­czyszczenia środo­wiska ich liczba powoli się zmniejsza.

Amerykański homar zamieszkuje skaliste wybrzeża,

0   natomiast niektóre 5 inne gatunki homa-: rów są mieszkańcami głębin morskich.

Żołądek homara jest podzielony na dwie części. Żywność zostaje starta w części wypustowej, potem przechodzi do części odźwiernikowej.

 

Te, co czołgają się i łapią zębami

 

Budowa ciała krewetki. Odnóża kroczne (służące do poruszania się) nazywają się pereiopodami, a kończyny odwło­kowe - pleopodami.

Przeważająca większość skorupiaków należy do klasy Malacostraca, obejmującej część najlepiej znanych grup, w tym równonogi, obunogi. kre­wetki, homary i kraby. Niektóre są w stanie pły­wać, lecz u innych rozwinęły się silne nogi umoż­liwiające chodzenie, dzięki czemu gatunki te mogą żyć na lądzie lub pełzać po dnie morza Równonogi lądowe, amfibiotyczne i obunogi są bardzo podobne do siebie z wyglądu i pod względem zwyczajów: mają wielosegmentowe ciała z wieloma nogami, są drapieżnikami żyjący­mi na brzegu mórz i w wilgotnych miejscach na lądzie. Równonogi i obunogi amfibiotyczne są w zasadzie zwierzętami morskimi, które znalazły sposoby na przeżycie powyżej poziomu mak­symalnego przypływu. Kończyny na tylnych seg­mentach przekształciły się w skrzela, które prze­chowują własne zapasy wody, kiedy zwierzę buszuje wśród odpadów nad brzegiem morza. Teczy rzeki. Pozwoliło to niektórym gatunkom osiągnąć całkiem znaczne rozmiary. Zwierzęta zamieszku­jące dno nie filtrują wody. lecz pożerają padlinę lub aktywnie polują. U wielu z nich rozwinęły się silne szczypce pomagające pochwycić i rozdrob­nić pokarm.

Równonogi lądowe, amfibiotyczne i obunogi są bardzo podobne do siebie z wyglądu i pod względem zwyczajów: mają wielosegmentowe ciała z wieloma nogami, są drapieżnikami żyjący­mi na brzegu mórz i w wilgotnych miejscach na lądzie. Równonogi i obunogi amfibiotyczne są w zasadzie zwierzętami morskimi, które znalazły sposoby na przeżycie powyżej poziomu mak­symalnego przypływu. Kończyny na tylnych seg­mentach przekształciły się w skrzela, które prze­chowują własne zapasy wody, kiedy zwierzę buszuje wśród odpadów nad brzegiem morza. Te zwierzęta muszą być stale wilgotne, jednak zanurzone na zbyt długi okres czasu również zginą.

Równonogi lądowe

Równonogi lądowe (prosionki i stonogi) poszły jeszcze dalej. Chociaż całkowicie porzuciły śro­dowisko wodne, nadal muszą pozostać wilgotne, a zatem zawsze chronią się w wilgotnych miej­scach. Oddychają skrzelami dokładnie w ten sam sposób, co ich morscy krewni, a ich układ odde­chowy funkcjonuje tylko wtedy, gdy skrzela są pokryte cienką warstwą wody, w której może roz­puścić się tlen. Niektóre gatunki wykształciły prymitywne rurki oddechowe w tylnych nogach, do których bezpośrednio dostaje się tlen, by roz­puścić się w ich wilgotnym wnętrzu, jednak ten system nie jest aż tak wydajny, by umożliwił ży­cie w całkowicie suchym środowisku.

Inne równonogi i obunogi są w większości zwierzętami morskimi, żyjącymi na dnie morza lub pasożytującymi na innych skorupiakach lub rybach. Co niezwykłe u skorupiaków, nie mają stadium swobodnie pływającej larwy plankto-nicznej i między innymi dlatego jedna z grup równonogów była w stanie zamieszkać na lądzie.

Jeden gatunek obunogów określany jest mia­nem „słodkowodnych krewetek", ale wygląda zupełnie inaczej niż prawdziwe krewetki, charak­teryzujące się głowotułowiem, parą dobrze roz­winiętych szczypiec i czterema parami silnych nóg krocznych. Całkowita liczba 10 odnóży spra­wiła, że prawdziwe krewetki i ich krewniaków 

zaczęto nazywać ..dziesięcionogami" - do tej gra­py, oprócz krewetek, należą garnele. niektóre gatunki raków, homary i kraby.

Blisko spokrewniony z dziesięcionogami jest kryl: przypominające krewetki żyjątka plankto-niczne. które - podobnie licznie jak w idłonogi na północy - zamieszkują w olbrz\miej liczbie oce­any półkuli południowej. Żywią się odfiltrowy-wanym z wody fitoplanktonem (mikroskopijnymi glonami), który kwitnie w bogaty m w składniki odżywcze południowym oceanie podczas 24-godzinnego dnia antarktycznego lata. Tak jak widłonogi. stanowią one główne źródło białka zwierzęcego w zamieszkiwanych przez siebie wodach: często uważa się je za podstawę całego łańcucha pokarmowego Antarktydy. Są pokar­mem dla dziesięciornic. ryb. ptaków, pingwinów, fok i waleni, jak również drapieżników polują­cych na wymienione wyżej zw ierzęta.

Kryl pływa pod powierzchnią oceanu, ale dzie-sięcionogi chodzą po dnie morskim lub na brze­gach zalewanych przez wody przypływu i rzadko pły w ają. Na przykład jedna grupa krewetek żyje na piaszczystych plażach poniżej linii przypływ u: ich pożyw ieniem są zw ierzęta przyniesione przez fale. Pazury umożliwiają im chwytanie niemal wszystkiego, co nadaje się do jedzenia, łącznie z młodymi rybami i innymi skorupiakami. In­trygujące ..krewetki czyściciele" mórz tropikal­nych spełniają funkcje ..usługowe" wobec ryb. które same poszukują tych skorupiaków. kiedy chcą się pozbyć pasożytów . ..Krewetki czyścicie­le" mają dobrze widoczne pręgi, dzięki czemu łatwo je zauważyć wśród skal i koralowców.

Budowa ciała krewetki. Odnóża kroczne (służące do poruszania się) nazywają się pereiopodami, a kończyny odwło­kowe - pleopodami.

Uciekająca przed niebezpieczeństwem krewetka potrafi bardzo szybko poruszać się do tyłu. Sfużą jej do tego silne mięśnie odwfokowe.

Budowa ciała pąkli. Te skorupiaki przytwierdzają się do skał za pomocą spe­cjalnego gruczołu.

Kiedy przypływ się cofa, pąkla zamyka otwór w górnej części swojego pancerza.

Kraby mogą osiągać wagę do 6 kg. Ich średnica może dochodzić do 30 cm. W miarę wzrostu kraby muszą zrzucać swój pancerz.

 

Ciekawostki

Krewetka pływa przy pomocy pięciu par kończyn umieszczonych przy segmentach brzusznych, ale jeśli pojawia się potrzeba szybkiej ucieczki, gwałtowne ruchy wachlarzowatego ogona nadają jej duże przyspieszenie do tyłu. Homary i raki słodkowodne wykorzystują tę samą technikę, ponieważ te kolosy wśród skorupiaków wykształ­ciły ciężkie zwapnione szkielety, ciągnące je w dół i utrudniające pływanie. Gruby pancerz homara służy jako skuteczna osłona, choć niektó­re duże dziesięcionogi bywają słabiej zabez­pieczone. Pustelniki mają miękkie segmenty odwłokowe, więc do ich ochrony przystosowują porzucone muszle morskich mięczaków. Odwłok pustelnika jest zwinięty, by mieścił się w muszli, wymienianej co pewien czas w miarę wzrostu zwierzęcia. Specjalnie do tego celu przystoso­wane odnóża przytrzymują muszlę na miejscu i w razie niebezpieczeństwa zwierzę może scho-ać się w pożyczonej zbroi, zamykając jej otwór wylotowy powiększonym prawym kleszczem.

U w iększości krabów odwłok jest twardy, ale zwinięty pod poszerzoną częścią głowotułowio-wą pancerza. W tej sytuacji środek ciężkości przesuwa się do przodu, bezpośrednio na nogi kraba, więc zwierzę to lepiej zachowuje równo­wagę niż homar. Także jego nogi pracują najwy­dajniej, gdy zwierzę porusza się w charaktery­styczny sposób bokiem lub na ukos. W rezultacie krab chodzi niezwykle szybko - o wiele szybciej od innych skorupiaków - co oznacza, że łatwiej mu znaleźć pożywienie i uciec przez wrogiem.

Większość gatunków zamieszkuje dno morza, polując na inne zwierzęta lub żywiąc się padliną, ale niektóre, jak skrzypka czy tułacza, często można spotkać na brzegu. Inne gatunki wyszły nawet na suchy ląd. Kraby lądowe oddychają w bardzo podobny sposób co równonogi, roz­puszczając tlen w warstwie wody pokrywającej skrzela. Jednak tak jak ich krewni produkują larwy pływające w planktonie, więc w celu roz­mnażania muszą powracać do wody. Na wybrze­żach Oceanu Indyjskiego migracja krabów lą­dowych odbywa się co roku, kiedy zwierzęta te tłumnie gromadzą się na brzegu dając wyraz swoim zdolnościom przystosowawczym.

Krab w chwili pozbywania się starego pancerza. Pewne miejsca skorupy są słabsze i pękają pod wpły­wem wewnętrznego naporu.

Pod zrzuconym pancerzem znajduje się nowa, miękka jeszcze skorupa. Stary pancerz zostaje przez kraba zjedzony.

 

Pareczniki, dwuparce i pratchawce

 

 

Pareczniki, dwuparce i pratchawce są zwierzętami bezkręgowymirobakowatym kształcie. Posiadają wiele odnóży ułożonych parami wzdłuż ciała. Pareczniki i

dwuparce są do siebie bardzo po­dobne, ale dość łatwo można je od­różnić po sposobie poruszania się.

Pareczniki i dwuparce należą do gromady wijów (Myriapoda). należącej do typu sta­wonogów. Do wijów należy około 10 tysię­cy gatunków zwierząt, wyłącznie lądowych, o roba­kowatym, długim ciele, podzielonym na dwie części - jednolitą głowę i składający się z wielu segmentów korpus, na którym są odnóża.

Pratchawce to grupa dziwnych zwierząt, na temat których mało wiedzą nawet specjaliści.

 

Dwuparce

Dwuparce są zwierzętami o wydłużonym, walco­watym i robakowatym kształcie ciała. Posiadają one liczne odnóża wyrastające po bokach korpu­su. Jest to najliczniejsza podgromada wijów, obej­mująca ponad 6 tysięcy różnych gatunków. Segmentowa konstrukcja korpusu umożliwia tym zwierzętom zręczne poruszanie ciałem we wszyst­kich kierunkach. Gatunki mniejszej wielkości, nie przekraczające 2 mm długości, mają miękkie po­włoki ciała, a gatunki większe, dochodzące nawet do 30 cm długości, są okryte chitynowym oskór-kiem, wzmocnionym węglanem wapnia.

Dwuparce mają głowę wyraźnie wyodrębnioną od korpusu opatrzoną członowanymi czułkami i, u wielu gatunków, również skupiskiem prostych oczu. Mają szczęki, którymi rozdrabniają pokarm, przeważnie pochodzenia roślinnego. Ciało ich mo­że składać się nawet ze 100 segmentów, a na każ­dym z nich są dwie pary odnóży. Każde osobne odnóże jest członowane. Dwuparce, tak jak owady, oddychają powietrzem atmosferycznym za pomo­cą tchawek, które są systemem bardzo cieniutkich rurek, doprowadzających powietrze do komórek. Otwory głównych przewodów tchawkowych znaj­dują się w większości segmentów, 

po bokach ciała. Diplopoda w większości żywią się martwymi szczątkami organicznymi, ale niektóre z nich mogą czynić szkody na polach, np. ziemniaków, jednak zazwyczaj dzieje się to wtedy, gdy wcześniej plony uległy uszkodzeniu w jakiś inny sposób. Dwuparce żyją w ściółce leśnej, pod korą lub wewnątrz próch­niejących pni, czyli w miejscach dość wilgotnych, zabezpieczając się w ten sposób przed utratą wody przez powłoki ciała. Większość z nich, jeśli nie wszystkie, to zwierzęta aktywne nocą.

Niektóre gatunki bronią się, zwijając ciało w kulkę, inne zaś wytwarzają rozmaite substancje chemiczne, na przykład cyjanowodór, chlor i chini­nę, z umieszczonych rzędami wzdłuż ciała spec­jalnych gruczołów. Te nieprzyjemnie pachnące i niesmaczne substancje pomagają dwuparcom w obronie przed drapieżnikami. Choć większość gatunków posiada raczej ciemne ubarwienie, kilka z nich to zwierzęta kolorowe, ostrzegające w ten sposób drapieżniki, że są toksyczne. Są nawet ga­tunki świecące w ciemności. Organy rozrodcze obu płci są umieszczone z przodu ciała, zwykle za drugą parą odnóży. Dwuparce składają jaja, z których rozwijają się miniaturki dorosłych wijów. W miarę wzrostu, ich ciało wydłuża się o kilka segmentów po każdej wylince. Samice niektórych gatunków kamuflują jaja, okrywając je klejącą substancją i oblepiając je ziarnkami piasku. Dzięki temu stają się one trud­niej wykrywalne dla drapieżnika.

Dwuparce mają dwie pary odnóży na każdym segmencie. Pewien przedstawi­ciel tej podgromady z południa Afryki posiada aż 710 nóg.

 

Przedstawiciel dwuparców w trak­cie wylinki. Stara powłoka pęka i jest odrzucana, a spod niej wyłania się nowa. Aby rosnąć, dwuparce muszą przechodzić wylinkę.

Cechą charaktery­styczną budowy dwu­parców jest obecność gnathochilarium - płyt­ko watej struktury two­rzącej dolną wargę. Na każdym segmencie korpusu jest para gru­czołów obronnych.

Zasiedlający ściółkę leśną gatunek dwuparca z południa Afryki. Te wije poruszają się po ziemi, przebierając nogami i dlatego idąc, nie wyginają ciała na boki, jak to czynią pareczniki.

Pareczniki

Pareczniki, podobnie jak dwuparce, mają wydłu­żone, segmentowane i często spłaszczone ciało, opatrzone wieloma odnóżami. Najmniejsze mają kilka milimetrów długości, a wielkość najwięk­szych z nich dochodzi nawet do 30 centymetrów.

 

Chociaż są bardzo podobne do dwuparców, to jed­nak między tymi bezkręgowcami występują róż­nice w budowie ciała i zachowaniu. Najbardziej widoczną różnicą strukturalną jest liczba odnóży; pareczniki mają o wiele mniej nóg i tylko jedną parę odnóży na każdym segmencie.

Chociaż liczba par odnóży jest dosyć zmienną, to zazwyczaj jest ich od 15 do 20 i są one ułożone wzdłuż ciała. Pierwsza para odnóży korpusu jest przekształcona w jadowite szczękonóża, używane w czasie ataku na ofiarę lub w obronie.

Pareczniki w większości są aktywne nocą i wszystkie są drapieżnikami aktywnie poszukują­cymi zdobyczy, którą zabijają jadem. Polują na owady, ślimaki, dżdżownice i dwuparce, a więk­sze gatunki na jaszczurki i myszy. Na głowie jest umieszczona para członowanych czułków, żuwacz-ki i dwie pary szczęk i, zazwyczaj, skupiska poje­dynczych oczu. Pareczniki są bardziej ruchliwe i aktywne niż dwuparce, biegają dość szybko w poszukiwaniu pokarmu.

Po kopulacji samice pareczników składają jaja. U większości z nich nie występuje opieka rodzi­cielska, ale u kilku gatunków samice, zwijają się wokół jaj, chroniąc je w ten sposób przed drapież­nikami aż do ich wyklucia.

 

Pratchawce

Pratchawce są dość rzadkimi, dziwacznymi zwie­rzętami, które powierzchownie przypominają wyglądem wieloszczety. Mało o nich wiemy, a nie­wielu ludzi widziało żywego osobnika.

Najbardziej rzucającą się w oczy różnicą pomię­dzy pratchawcami a wijami jest brak jakichkolwiek oznak zewnętrznej segmentacji ciała pratchawców. Ponadto pratchawce posiadają odnóża kroczne, mające postać wzgórka o stożkowatym kształcie, które nie składają się z części połączonych stawa­mi 

Po bokach ciała może być, w zależności od gatunku, od 14 do 42 par odnóży. W czasie ruchu pratchawce mogą sprawnie przeciskać się przez różnego rodzaju szczeliny i wchodzić do różnych zakamarków, dzięki zdolności zmiany kształtu ciała, które może się spłaszczać lub zwężać w za­leżności od potrzeby.

Pratchawce są zwierzętami nocnymi, bytujący­mi przeważnie w ściółce i pod korą pni w cieplej­szych rejonach półkuli południowej i tropikalnych rejonów Azji. Znanych jest ich około 100 gatun­ków, wszystkie prowadzą drapieżny tryb życia. Zjadają także ciała martwych owadów. Do celów obronnych służy im para gruczołów śluzowych, 

położonych w okolicy gębowej i wytwarzającycl tężejącą na powietrzu substancję. Podrażniony prat chawiec spryskuje tą wydzieliną napastnika i w tei sposób go unieruchamia.

Zapłodnienie zazwyczaj ma charakter wewnętrz ny i prawie wszystkie gatunki pratchawców s; żyworodne. U niektórych gatunków samiec przy kleją porcję spermy do powierzchni ciała samicy Plemniki przenikają przez szczeliny powłok ciał; do jamy ciała samicy i zapładniają jaja. Samc< innych gatunków zostawiają spermatofory n; powierzchni podłoża i w tym przypadku samici zbierają je wprost do otworu płciowego.

Zazwyczaj pierwsza porcja spermy nie zapład nia komórek jajowych, ale je odżywia, a do za płodnienia dochodzi dopiero po wniknięciu na stępnych spermatoforów.

Przetacznika można łatwo rozpo­znać po jego długich nogach. Gatunek ten występuje w domach, piwni­cach i w winnicach w południowej Europie. Żywi się owadami i ma 15 par odnóży.

Pareczniki polują na swoje ofiary w nocy, a w dzień przebywają w ukryciu. Zdobycz

swą zabijają jadem.

Widok części głowowej pratchawca. Jego wewnętrzna budowa ciała jest podobna do budowy wieloszczetów i dwuparców.

Pratchawce są zwierzętami o wielu odnó­żach. Na zdjęciu poniżej widzimy przedstawi­ciela gatunku zamieszkującego Trynidad.

Anchor 3
Anchor 4
Anchor 26
Anchor 27
bottom of page